جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عرفان اسلامی به¬مثابه یک نهاد اجتماعی، در تاریخ اجتماعی ایران، از اهمیت والایی برخوردار است. چنانکه از بدو شکل¬گیری، با بهره¬گیری از تعالیم خاص خود در پی تثبیت گزاره¬های قدرت برآمد و با تأثیر از شرایط سیاسی، مذهبی و اجتماعی، به¬عنوان یک گفتمان قدرتمند، در معادلات اجتماعی، سیاسی و مذهبی در تاریخ ایران نقشی برجسته پیداکرد. مولوی و عطار از جمله ادیبان عارفی هستند که در قالب کلام منظومشان در مثنوی معنوی و منطق‌الطیر، به بیان اندیشه‌های اجتماعی خویش، از منظر عرفانی پرداخته‌‌اند. پژوهش حاضر، با روش توصیفی- تحلیلی بیان¬می‌دارد که ساختار قدرت به¬تعبیر فوکویی آن، در عرفان اجتماعی، بر پایه جایگاه پیر و تعالیم لازم‌الاجرای او تبیین گردیده¬است به¬گونه‌ای که هژمونی قدرت در مقام پیر، با توجه به وجوه تاریخی و معرفتی در عرفان اسلامی در دستگاه نظری و عملیِ سازمانِ خانقاه، منجر به سوژه سازی مرید می‌شود؛ و پیر نیز، با تکیه بر اصل ولایت و انسال کامل، در حوزه قدرت و در امر راهبردی اجتماعی، دارای جایگاهی شاخص است. کلیدواژه¬ها: عرفان اجتماعی، دیرینه‌شناسی، میشل فوکو، مثنوی مولوی، منطق‌الطیر عطار.

پا‌به‌پایِ سیر تاریخیِ دغدغه تربیت انسان، ارتباط او با خدا، خود، دیگران و طبیعت نیز به­عنوان ‌زمینه رشد عقلانی و منش اخلاقی مطرح­بوده­است. متون منظوم ادب فارسی سرشار از مفاهیم اخلاقی و ارزش­های والای تربیتی است که دو اثر گران­سنگ ادبیات عرفانی یعنی حدیقۀ سنایی و منطق­الطیر عطار از امهات آن محسوب­می­شود. در مقاله حاضر به بررسی اخلاق و ارتباط چهارگانه بشری در این دو اثر پرداخته­ایم. روش پژوهش کتابخانه­ای و نوع تحقیق، توصیفی- تحلیلی است. نتیجه به­دست­آمده از پژوهش این است که ارتباط انسان برپایۀ وحدت وجود در منطق­الطیر نسبت به حدیقه بارزتر و بیشتر است؛ این مسئله به نوع ماهیت این دو اثر بازمی­گردد. در حدیقه سنایی رابطة انسان با خدا بیشتر بر مبنای رابطة «وجودشناختی» و «خدا- بنده» استوار است که نتیجه آن می­شود که فضای خوف­(از عقوبت الهی در انجام تکلیف) و ترک مالکیّت، بیشتر بر رابطة انسان با خدا استوار باشد تا رابطة عاشق و معشوق که در منطق­الطیر عطار نمایان است. در منطق­الطیر پیوندی که از راه عشق با معشوق حاصل­می­کند چنان است که او را با تمام کائنات، با تمام آنچه ماورای کائنات و با تمام آنچه برتر از کائنات تصور می­شود، پیوندمی­دهد

ناتوانی عقل در وصول به ذات باری‌تعالی و حیرت در برابر آن، از مفاهیم مشترک عرفان اسلامی و مسیحی است. کتاب کلاسیک ابر ندانستن که به تدبیر یکی از عارفان ناشناس مسیحی در قرن چهاردهم میلادی به نگارش درآمده، سیر و سلوک انسان عارف را، به حرکت از خویشتن به‌سوی خداوند در ابری از تاریکی و جهالت تعبیر می‌نماید؛ در این سیر، سالک با قرار دادن ابری از فراموشی میان خویش و کل هستی، با پیکان تیز عشق به‌سوی حقیقت متعال پرواز می‌کند. نوشتار حاضر به تحلیل مضامین محوری این کتاب، به‌ویژه ابر ندانستن(The Cloud of Unknowing) و ابر فراموشی(The Cloud of Forgetting) می‌پردازد و به منظور ژرفا بخشیدن به این تحلیل، آن را با نمونه ای از عرفان ایرانی-اسلامی، منطق‌الطیر عطار مقایسه می‌نماید. از این رهگذر، ضمن کوشش در درک منظر عارف انگلیسی، دیدگاه مشترک میان این دو عارف تأثیرگذار بررسی می‌گردد. فرجام آنکه، عطار نیشابوری، اشتیاق آدمی برای وصول به حضرت حق را گذشتن از بادیه‌ها و بیابان‌های سوزان و سرانجام رسیدن به مرتبه حیرت می‌داند و عارف مسیحیِ زیسته در میدلَندزِ پُربارانِ انگلستان، این وصول را پرواز و گذر از میان انبوه ابرهای تیره ندانستن می‌داند.

در اسطوره‌های آفرینش بسیاری از اقوام بشری، آفرینش با "کلمه" و "سخن" آغاز می‌شود.اسطوره-کهن­الگوها هم­­چون لوح‌فشرده گاه، نگرش‌بشر را از آغاز تا بی‌زمان و بی‌مکان همراهی­می‌کنند. در این‌میان، پرندگان جایگاه وسیعی در نمادپردازی کهن‌الگوها دارند. کهن­الگوی باز که با خورشید ارتباط دارد، مورد تّوجه عطار و مولانا قرارگرفته­است و رمزی از حرکت انسان از نفس گیاهی و حیوانی به شاخص انسانی تا پرواز به عالم قدس و سیر در لامکان است. در بررسی­های به­عمل­آمده: عطار در نماد باز به دو بُعد خیر و شر توجّه­دارد و به شناخت انسان از ماهیّت خود می‌پردازد و می‌خواهد انسان خود را از دلبستگی به مردار دنیا رهاکند و سپس در مرحلۀ بالاتر از هم‌دمی با شاهان و جاه و مقام دل‌کنده‌، او را تا رسیدن به سیمرغ همراهی­می‌کند. مولانا با‌ ‌نگرش ‌به ‌اسطوره-کهن­الگو‌ و ‌شیوۀ ‌پردازش‌ داستان­های­ عطار، در‌ نگرش‌ عرفانی ‌بُعد ‌انسان‌کامل ‌را درتکمیل‌سفرمرغان به­طور نمادین ذکرمی‌کند و نمونه‌هایی از باز- انسان کامل ارائه­می‌دهد. انسان کامل در نظر مولانا؛ نخست شامل انسان‌های هم­دوره او چون شمس تبریزی، حسام الدین چلبی ‌وسپس اسطوره‌های دینی­اند که از حقیقت محمدی سرچشمه­می‌گیرند مانند علی (ع). در این روش با ذکر شواهد به روش کتابخانه‌ای- فیش­برداری به­گونه استقرایی(جزء به کل) پرداخته‌ایم.

احوال وجودی از برساخته‌های فیلسوفان اگزیستانسیالیسم است؛ امّا دیگر مکاتب فکری نیز بدون اینکه نامی از احوال وجودی ذکر نمایند بدان پرداخته‌اند. یکی از این مکاتب عرفان اسلامی است که اندیشه¬ورزی دربارة انسان و حالات وجودی انسان، یکی از اصلی‌ترین شاخصه‌های آن محسوب می‌گردد. حالات و مسائل وجودی انسان نظیرشادی، غم، تنهایی، ایمان، امید ،مرگ و... موضوع بسیاری از متون عرفان اسلامی بوده است. این‌گونه مسائل و موضوعات، از مسائل و موضوعات مهم بشری هستندو هر انسانی در هر مکان و زمانی به آن‌ها می‌اندیشد و با آن¬ها درگیراست. شناخت انسان و احوال وی ازجمله مهم‌ترین مباحث مطرح‌شده در آثار عرفای مسلمان است. در آثار ادبیات عرفانی هم به مقام و ویژگی‌ها و احوال انسان به‌عنوان اشرف مخلوقات توجّه ویژه شده است. یکی از مهم‌ترین آثار ادبیات عرفانی فارسی، منطق الطّیر عطّار است. در سراسر این منظومه به ویژگی‌ها و احوال وجودی انسان اشاره‌های دقیقی شده است که استخراج و تبیین آن باعث شناخت هر چه بیشتر اندیشه‌های عطّار و عرفان اسلامی می‌گردد. در این جستار با روش توصیفی و تحلیلی بعد از بررسی مسائل وجودی انسان از منظر وجودگرایان و عطّار، به این نتیجه رسیدیم که علی‌رغم تشابه نظرات عطّار با وجودگرایان دربارة انسان و احوال وجودی او، ازآنجایی‌که عطّار با بینش توحیدی و عرفانی به انسان و مسائل انسانی می‌نگرد بین اندیشه‌های وی و وجودگرایان تفاوت‌هایی دیده می‌شود. در اندیشۀ عطّار نوع احوال وجودی آدمی نتیجۀ ارتباط او باخدای خویش است نه صرف تجربه‌هایی که در طول زندگی خود به دست می‌آورد.

مباحثِ عرفانِ اسلامی به دو دسته‌ی «نظری» و «عملی» شناخته می‌شوند. بخشِ نظریِ عرفان به نوعی بسته به بخشِ عملی و ترجمانِ آن است. نقطه‌ی پرگارِ عرفان عملی نیز، گفتمانِ سلوکی‌ای قلمداد می‌شود که آرمانش «پیوستن به دریایِ یگانگی» است؛ از این رو می‌توان گفت که سلوکِ عرفانی، فَرنشینِ مباحثِ عرفانِ اسلامی است. در نگاهِ برخی عارفان، بایستگیِ پایش‌هایِ موشکافانه در سلوکِ عرفانی، برازنده‌ی آمیختگیِ آن با نظمِ پارسی است که خود از تیزنگری بهره‌ دارد. نخستین آمیختگیِ شعرِ پارسی و عرفان را سنایی غزنوی (متوفی 545 ه.ق) رقم زده و عطّار نیشابوری (متوفی 627 ه.ق)، آن را شکوفا کرده است. در این نوشتار، سلوک عرفانی در شعرِ این دو پیش‌آهنگِ «ادبیاتِ عرفانی» را با رویکردی تطبیقی بررسی کرده‌ایم. محتوایِ پیش رو، در بر دارنده‌ی مباحثی پیرامون: نخست؛ معرّفیِ سلوک عرفانی و شناسایی ارکان آن، دوم؛ آدابِ سلوک، سوم؛ بازدارنده‌های سلوک و چهارم؛ مراحلِ‌ سلوک،‌ از دیدگاهِ دو عارفِ ادیبی است که به ایشان اشاره شد. پیش از آغازِ فصل‌های گفته‌شده، به گزارشی از طرح‌نامه و هم‌چنین شناساندنِ برخی از مفاهیمِ پرکاربردِ این نوشتار پرداخته‌ایم. از آن‌جا که گاهی از تفاوتِ روش‌های سلوکی، برداشت‌های ناصحیحی صورت پذیرفته است، چشم‌داشتِ این نوشتار از کنار هم قرار دادنِ دیدگاهِ این دو عارف، نشان دادنِ یگانگیِ مقصد و آموزه‌های سلوکیِ ایشان، در عینِ تفاوتِ تعبیر است. بنابراین، در هر کدام از بحث‌های ارکان، ملازمات، آداب،‌ موانع و منازلِ سلوک، به نمایشِ نزدیکیِ راه‌هایِ حق‌پویی و یکی بودنِ مقصدِ همه‌ی عارفان با یک‌دیگر پرداخته‌ایم. در این میان می‌توان از روشن شدنِ پاسخِ برخی شبهات در روندِ چینش مطالب نیز به عنوانِ دستاورد یاد کرد؛ از آن جمله می‌توان به شبهه‌ی بازماندنِ عرفان از شریعت‌مداری نام برد؛ اگر چه در بنیادِ‌ این نوشتار، نگاهِ اصیل به آن‌ها نبوده است.

این نشست بدون حضور مخاطب و در صفحه اینستاگرام مرکز فرهنگی شهرکتاب به آدرس ketabofarhang@ بصورت زنده پخش شد. لازم بذکر است کلیه نشست‌ها و درس‌گفتارهای مرکز فرهنگی شهرکتاب بدون حضور مخاطب و بصورت مجازی برگزار می‌شود.