جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خوانش سریانی-آرامی قرآن: جستاری برای رازگشایی زبان قرآن نام اثری از نویسنده‌ای با نام مستعارِ کریستُف لوکزِنبِرگ است که در سال ۲۰۰۰ منتشر شده‌است. نویسنده در این کتاب توضیح می‌دهد که بخش‌های بزرگی از قرآن ریشه در عبادات مسیحی سریانی دارد و بسیاری از آیات مبهم، زمانی که به سریانی ترجمه شوند، معنایشان مشخص می‌شود. در مجموع تاریخ‌پژوهان اتفاق‌نظر دارند که قرآن تحت تحت‌تاثیر ادبیات سریانی-آرامی بوده اما نظریهٔ لوکزنبرگ به دلیل تأکید بیش از حد بر این مسئله با انتقاداتی مواجه شده‌است. این کتاب به دلیل اینکه حاوی فرضیهٔ جدیدی دربارهٔ لغت حوری بود، توجه رسانه‌ها را به خود جلب کرد؛ لوکزنبرگ اعتقاد دارد حوری ارتباطی به دختران باکرهٔ بهشتی که مسلمانان اعتقاد دارند در بهشت به آن‌ها داده می‌شود، نیست بلکه به معنای «انگورِ سفید» است. این کتاب تأکید می‌کند که زبان ترکیبات اولیهٔ قرآن، آن طور که مفسران کلاسیک فرض می‌کنند، منحصراً عربی نبوده، بلکه ریشه در زبان سریانی قرن هفتم قبیلهٔ مکی قریش دارد که در تاریخ با تأسیس دین اسلام همزمان است.

بعثت پیامبر اعظم(ص) و نزول قرآن کریم، ب هتدریج باورها، جهان بینی و هنجارهای جامعه جاهلی را تغییر داد و آن را به سمت مفاهیمی والاتر و عمیق تر رهنمون ساخت. این تحول و انقلاب عقیدتی- اجتماعی، ناگزیر به مثابه پدیده ای اجتماعی- فرهنگی پیوند « زبان » نظام زبانی را نیز با دگردیسی عمیقی درگیر نمود؛ چراکه چندسویه و متقابلی با بافت اجتماعی و نظام های ارزشی جامعه دارد و هرگونه تغییر در چارچوب های فکری و عقیدتی جامعه با فهم نشانه های زبانی مرتبط است. یکی از وجوه شایسته توجه در تغییر نظام عشق) و مشتقّات آن رخ داد؛ =) « حب » ارزشی جامعه صدر اسلام، تغییر بنیادینی است که در مفاهیم به طوری که در قرآن کریم، دایره معنایی این واژه با مفهوم مستفاد از آن در دوره جاهلی، تغییر اساسی یافت. در هنجارهای ادبی- اجتماعی جامعه جاهلی به محبوبه های شاعران و اَبطال و « حب » محور همنشینی واژه آثار مسکن و کاشانه و دیار آنها محدود می شد و مفاهیم والا و چالش برانگیز اعتقادی، مورد توجه و عنایت رنگ اعتقادی- اسلامی به خود « حب » نبود؛ اما در رهیافت های معناشناختی قرآن کریم، حوزه معنایی گرفت و نظام دلالی آن، از حب و عشق زمینی به حب الهی و محبت چندسویه متعالی خدا- انسان تغییر جهت داد؛ به طوری که قرن هاست محورها و حدود حب الهی محلّ بحث اندیشمندان و چه بسا تکوین نحله های خاص عقیدتی نیز بوده است. مقاله حاضر با عطف توجه به این موضوع مهم، تلاشی است جهت بررسی تحول معناشناختی واژه حب و مشتقّات آن در قرآن کریم.

«تفسير غريب القرآن المنسوب الي الامام الشهيد زيد بن علي بن الحسين (ع)»، از جمله كتب تفسيرى عربى منسوب به زيد فرزند امام زين‌ العابدين (ع) است كه با تحقيق محمدجواد حسيني جلالي منتشر شده است. اين كتاب شامل مقدمه‌ اى مفصل به قلم محمدجواد حسيني جلالي است كه در آن بخش‌ هاى مختلفى از جمله شرح حال زيد از ولادت تا شهادت، نام والدين، القاب، مناقب، تأليفات وى، راويان، دلايل قيام زيد، فرقه زيديه و معرفى تأليفات ديگر در زمينه غريب القرآن به ترتيب قدمت آنها آورده شده است. توضيحاتى پيرامون تفسير غريب القرآن زيد بن على (ع) و شيوه تحقيقى محقق كتاب از ديگر مطالب مقدمه است. در اينجا به روش‌ شناسى كتاب غريب القرآن مى‌ پردازيم كه البته برخى از موارد ذيل مانند شماره‌ هاى 7 و 9 از نقاط ضعف اين اثر بشمار مى‌ روند: 1- ريشه‌ هاى مشترك يا غير مشترك، از حجم 6236 آيه قرآن كريم، مجموعاً 2786 آيه از سور مختلف قرآن كه داراى 1152 ريشه مشتركند، در اين اثر بررسى شده است. 2- شرح و بيان كلمات پيچيده و غريب و بررسى لغوى و معنايى و توضيح مفردات آنها. 3- بررسى لغاتى كه غير لغت قريش در قرآن آمده است. 4- شرح جملات و عبارات قرآنى. 5- بررسى واژه يا واژگان و عبارات قرآنى به لحاظ تفسيرى. 6- بررسى به لحاظ مصداق. 7- بيان اقوال متعدد در تفسير كلمه‌ اى واحد، به‌ طورى‌ كه ترجيح واحدى در آن يافت نمى‌ شود. 8- استفاده نكردن از نظريات برخى از اهل تسنن. 9- بيان نكردن شأن نزول آيات، به‌ ويژه آيات مربوط به اهل بيت (ع).

پروفسور توشیهیکو‌ ایزوتسو، زبان‌شناس، فیلسوف، اسلام‌شناس و قرآن‌پژوه ژاپنی (1914-1993)، علاوه بر این‌که قرآن کریم را به ژاپنی ترجمه کرده است دارای دو اثر قرآنی به نام‌های خدا و انسان در قرآن و نیز مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن است که در آن‌ها با رویکردی معناشناسانه به تبیین ساختار اساسی آموزه‌های قرآن پرداخته است. وی متأثر از مکتب قوم ـ زبان‌شناسی یا مکتب بن است، که طبق آن هر زبانی جهان‌بینی ویژه خود را دارد، و با برخورداری از پیشینه‌‌ای علمی در زبان‌شناسی و فلسفه، به بررسی معنا‌شناسانه واژه‌های کلیدی قرآن می‌پردازد و سعی می‌کند با کشف ارتباط معنایی واژگان در یک شبکه معنایی گسترده، به نظام هماهنگ قرآنی دست یابد. وی در روش خود از معناشناسی هم‌زمانی و درزمانی استفاده می‌کند که در معناشناسی هم‌زمانی نیز از اصول هفتگانه‌ای پیروی می‌کند که در پژوهش حاضر از جهات متفاوت مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. بی‌توجهی به معناشناسی جمله‌ای و سیاق‌مندی معنا، ناآشنایی با مکاتب مختلف معناشناسی و تک‌بعدی‌بودن‌، بی‌توجهی به تفاوت فهم افراد در دوران پس از نزول قرآن کریم، عدم وجود معیار در تعیین کلمات محوری، دید فلسفی‌ منبعث از منابع غیر اسلامی و آشنایی ضعیف با علوم بلاغی، از جمله محورهای نقد روش‌شناسی ایزوتسو در این مقاله است.

دستاوردهای زبان شناختی معاصر، تفسیر ساختاری قرآن کریم را وارد مرحله جدیدی کرده است. دستور نقش گرای نظام مند هلیدی مهم ترین نظریه زبان شناسی متن در حال حاضر مورد توجه بسیاری از زبانشناسان است. هدف این نوشتار، آشنا ساختن مفسران و قرآن پژوهان با روش های جدید زبان شناسی به ویژه دستور نقش گرای نظام مند هلیدی در حوزه فهم متون دینی است. نگارندگان در این پژوهش، با بهره گیری از نظریه زبان شناختی هلیدی، سوره کوثر را تفسیر نموده اند و با استفاده از ابزاری چون بافت و متغیرهای بافتی، فرانقش تجربی و ساختار تعدی، فرانقش بینافردی و ساختار وجهی، فرانقش متنی و ساختار صوری و اطلاعاتی متن، نکات معناشناسی جدیدی را درباره سوره کوثر به دست داده اند.

در مقاله حاضر به بحث زبان‏شناسى دین و قرآن، که از مباحث مهم الهیات، فلسفه دین و کلام جدید مى‏باشد، پرداخته شد. ابتدا پس از مفهوم شناسی و بیان پیشینه مسأله زبان شناسی، دیدگاه های مختلف در زمینه زبان دین مورد نقد و بررسی قرار گرفت. تئوریهای زبان دین در دو دسته غیر شناختاری و شناختاری تقسیم شده است. تئوری های غیر شناختاری که خاستگاه غربی دارد مورد نقد و بررسی قرار گرفت سپس نظریه های شناختاری زبان دین طرح گشته و در ادامه دیدگاه صحیح و ادله آن بیان شد. نظریه مختار این است که زبان دین و قرآن همان زبان عرف عقلاست که با فطرت و سرشت انسانی سازگار و همخوان است و به این دلیل به زبان فطرت و هدایت تعبیر شده است. بنا بر این زبان دین، زبان فطرت است؛ بدین معنا که زبان و ساختار دین، سازگارى و تطابق آن با فطرت انسان است نه تحمیل بر آن. چرا که هدف اصلى و اساسى دین ، هدایت همه انسان‏ها، در همه اعصار، در همه مکان‏ها و در همه زمینه‏ها می ‏باشد و این هدف، زمانى عملى و ممکن است که زبان آن نیز داراى ویژگى‏هاى فوق (فرازمانى، فرامکانى و...) باشد. یگانه زبانى که این ویژگى‏ها را داراست، زبان فطرت مى‏باشد که فرهنگ عمومى و مشترک همه انسان‏ها در همه زمان‏ها و مکان‏ها است و هر انسانى به آن آشنا و از آن بهره ‏مند است.

در معادل سازی واژه های قرآنی، مراجعه به قاموس ها و کتب وجوه معنا گاهی مخاطب را از مفهوم اصلی واژه دور می سازد. از سوی دیگر، ارجاع ترجمه واژه، به واژه های مجاور یا مترادف، این مساله را شدت می بخشد. واژه های «إجتبا»، «إصطفا»، «إختیار»، «إصطناع» و «إتخاذ» از این قسم هستند که به دلیل نزدیک بودن دایره معنایی غالبا یکسان ترجمه می شوند، درحالی که می دانیم، هر واژه دارای بار معنایی مخصوص به خود می باشد. این نوشتار، تلاش می کند با استفاده از کاربرد آیات و تفاسیر، به مفهوم اصطفا و از آنجا به ترجمه مناسبی برای این واژه دست یابد، به گونه ای که، در همه کاربردها صدق کند و در خور شان آیات باشد و در عین حال، مرز آن با واژه های نزدیک مشخص باشد. برای دست یابی به این منظور، ابتدا آرا متقدمین در معنا و تفسیر «اصطفا» نقل شده و آنگاه به تنزیه معنای آن پرداخته شده است. در ادامه سیر «مصطفوین» در گذر زمان و درجات معنای «إصطفا» آورده شده است.

برخی از آیات قرآن کریم افزون بر معنایی که در ضمن فضای سیاقی و بافت زبانی افاده می‌کنند، قابلیت دلالت بر معانی دیگر، با چشم‌پوشی از سیاق متنی را نیز دارا هستند که از این معانی، در این پژوهش به مدلول فراسیاقی یاد می ­شود. کشف چنین دلالت‌هایی در کنار پایبندی به اصول و ضوابط تفسیری، در سایه جداسازی و تقطیع گزاره‌های قرآنی و یا فرانگری از تنگناهای سیاق متنی آیات، امکان‌پذیر است. شیوه بیانی بی‌بدیل، قرآن به دلیل برخورداری از شاخصه‌ها و مؤلفه‌هایی چون ذو وجوه بودن، جامعیت دلالی در قالب ساختارهای موجز، قابلیت چند معنایی و تکرار گزاره‌های یکسان در مجموعه‌ها و سیاق‌های معنایی متفاوت، که جملگی برخاسته از ماهیت زبانی و ساختار خاص ادبی آیات قرآن کریم است، اعتبارمندی استنباط‌های فراسیاقی را فراهم می‌آورد. در این پژوهش، کوشش بر آن است تا با رویکردی توصیفی تحلیلی، بر پایه ویژگی‌های زبان‌شناختی و ادبی آیات قرآن، با تکیه بر منابع اصیل علوم قرآن و مصادر ادبی، ضمن ارائه نمونه‌ها و شواهدی عینی از آیات قرآن به اعتبارسنجی این رویکرد معناشناختی، در تبیین آیات پرداخته شود. نتیجه پژوهش نشان می‌دهد که در روایات تفسیری اهل بیت(ع) نیز، مدلول فرا سیاقی قرآن، معتبر شناخته شده است.

فعل مجهول ساختاری است که در زبان عربی از اهمیت خاصی برخوردار است. این امر به دلیل اهتمام خاصی است که در این زبان به بیان و شیوه تعبیر داده شده است و نمود این ظرافت را در متن اعجاز گونۀ قرآن کریم به روشنی می ­توان مشاهده کرد. وجود صحنه ­های غیبی در قرآن به کمک فعل مجهول، این­گونه صحنه ­های نامحسوس را در حدّ توان فهم و قوای دنیوی قابل درک می ­کند. از ویژگی‌های قرآن کریم می‌توان به تصویر‌سازی و مفهوم‌سازی‌های بی بدیل به نسبت هر صحنه و هر موقعیت اشاره کرد، حال آنچه مهم است توانایی‌های ذهن بشر است که با استفاده از قوای تخیل خویش هر صحنه را به نحوی مطابق با صحنه‌های محسوس مفهوم‌سازی می‌کند. آنچه در این جستار مطمع نظر نگارندگان است، اشاره به توانایی‌های ذهن انسان در درک صحنه‌های نامحسوس و غیبی قرآن‌کریم می‌باشد و کوشیده‌ایم تا اینگونه صحنه‌ها را با توجه به چند مفهوم اساسی زبانشناسی شناختی یعنی مفهوم انطباق ذهنی، چشم انداز، مفهوم طرح صحنه و ضبط صحنه بررسی کنیم تا از این رهگذر بر اهمیت تصویر سازی بیرونی و مفهوم سازی درونی ذهن اشاره کنیم.

تاکنون بررسی‌های زبان‌شناختی بسیاری درباره قرآن کریم صورت گرفته است که عمدتاً در زمینه معنی‌شناسی و تجزیه و تحلیل متن قرآن (تحلیل گفتمان قرآن) بوده است. این پژوهش قصد دارد تا جزئیات ارائه شده در دو سوره از قرآن کریم را با رویکردی نو بررسی کند. برای این منظور با تکیه بر رویکرد نقش‌گرایی هالیدی به بررسی افزوده‌های حاشیه‌ای سوره‌های مبارکه مائده و یوسف به عنوان نمونه های سوره‌های مدنی و مکی می‌پردازیم. در دستور نقشگرای نظام‌مند مطرح شده توسط هالیدی، افزوده‌های حاشیه‌ای، سومین نقش از نقش‌های سه‌گانه فرانقش اندیشگانی هستند که حاوی جزئیات و اطلاعات حاشیه‌ای درباره متن هستند. افزوده‌های حاشیه‌ای با ارائه اطلاعات و جزئیات بیشتر، ابزاری برای توصیف دقیق تر یک فعل، ابهام زدایی و افزایش محتوای تجربی متن محسوب می شوند. نگارندگان پس از استخراج این افزوده‌ها و تعیین بسامد آنها در سوره‌های مذکور، به تفسیر انواع افزوده در این دو سوره پرداخته و دلایل وجود افزوده‌ها با توجه به فراوانی آنها را بررسی کرده اند. نتایج بررسی نشان می دهد که در مجموع، میزان استفاده از افزوده ها در سوره مدنی مائده بیش از سوره مکی یوسف است. پربسامدترین افزوده­ ها در هر دو سوره افزوده­ های سبب (دلیل، هدف و ذینفع) و موقعیت (مکان و زمان) هستند که مورد اخیر در سورۀ مبارکه مائده از بسامد بالاتری برخوردار است. پس از این دو، افزوده ­های احتمال (شرط، پیش­فرض و سازش)، افزوده­ های حالت (وسیله، کیفیت، مقایسه و درجه) و همراهی (هم­کنشی و افزایشی) دارای بیشترین بسامد و افزوده­ های موضوع، نقش (ظاهر و محصول) دارای کمترین بسامد هستند و افزوده زاویه دید (منبع و نقطه­نظر) در هیچ یک از دو سوره یافت نشد. جزئیاتی از جنسِ سبب، علت و انگیزۀ یک عمل، نشان دهنده توجه ویژه پروردگار به منشأ و سبب امور و دعوت مخاطبان به تدبیر در این امور است. بسامد بالای افزوده‌های موقعیت نیز حاکی از توجه ویژه خداوند متعال به مخاطب کتاب و محدودیت های نوع بشر و قابل فهم ساختن متن قرآن کریم برای مخاطب (انسان) است.