جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فیه ما فیه مولانا اثر مهم و ارزنده ای در تحقیقات مولوی پژوهی است که اهمیت آن در پرتوِ شهرت مثنوی و دیوان کبیر تا حدود زیادی مغفول مانده است. مهم ترین و جدی ترین کارِ علمی در معرفی و احیای آن تصحیحِ استاد فروزانفر بوده است که هنوز هم دقیق ترین تصحیح محسوب می شود. کارهای دیگری که بعد از آن انجام شده است حاشیه ای بر کار آن بزرگ محسوب می شود و در مقایسة با آن اصالتی ندارد. دکتر توفیق هـ . سبحانی در سال 1388 بر اساس نسخه ای تازه یاب تصحیح مجددی از فیه ما فیه به دست داده است (نشر کتاب پارسه) که نسبت به چاپ فروزانفر افزوده هایی دارد و سبک و سیاق آن با سبک عمومی کتاب هم سویی ندارد.از جمله کارهای درخور بیانی که اخیراً درباب فیه ما فیه صورت گرفته است، شرحِ کریم زمانی بر این کتاب است و با نام شرح کامل فیه ما فیه در سال 1390 انتشارات معین آن را چاپ کرده است. در این مقاله متنِ مرجح از لحاظ نوع قرائت و شرح ایشان بررسی و نقد شده است.

لطفا برای مشاهده چکیده فارسی و عربی به متن کامل (pdf) مراجعه فرمایید.

لطفا برای مشاهده چکیده فارسی و عربی به متن کامل (pdf) مراجعه فرمایید.

نوشتار حاضر تاملی است تحلیلی و انتقادی بر بخش نخست از شروح دفتر سوم شاهنامه (داستان سیاوش) در شرح های خالقی مطلق، کزازی و جوینی. این نوشتار مقایسه شرح ابیاتی است از این پژوهشگران و معرفی شیوه های شروح آنها و احیانا سهو و لغزش هایی که در گزارش متن دچار شده اند. به بیان دیگر، کوشیده ایم نشان دهیم که ماجرای تفسیر و گزارش شاهنامه ماجرایی است پایان ناپذیر و پیوسته گام های تازه ای برای رسیدن به فهم دقیق تر ابیات مبهم این اثر گرانسنگ، برداشته می شود. در ابیات انتخاب شده، سعی کردیم در مواردی که تفسیر سه شارح با یکدیگر اختلاف فراوان دارد، با بهره گیری از تحلیل و استناد، شرح و تفسیر برتر، برگزیده و ارائه شود. در این مختصر پاره ای از نقدهای شروح معتبر شاهنامه، به لحاظ جامعیت و مطرح بودن در محافل دانشگاهی، به ویژه شرح اندیشمندانه و عالمانه استاد خالقی مطلق آمده است.

شرح ابن میثم بحرانی بر نهج البلاغه از ویژگی هایی برخوردار است که آن را از سایر شروح ممتاز می سازد. همچون: جامعیت شارح آن در علوم عقلی و نقلی و در اختیار داشتن نسخه سید رضی و تقریر برهانی نهج البلاغه و تحقیقات عرفانی و تقریر علمی حکمت های اخلاقی و استفاده از علوم عصری و داوری بین شرح قطب راوندی و ابن ابی الحدید و موجود بودن نسخه های دستخط مولف. انتقاداتی نیز بر این شرح وارد است که از جمله آنها اعتماد کردن شارح بر علوم عصری مانند نظریه بطلمیوس است.

از جمله مهم‌ترین شروح نهج البلاغه، «منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه» می‌باشد؛ این شرح، شرحی کهن نوشته شده به سال 556 هجری، مختصر و عربی از عالم شیعی قطب الدّین راوندی (متوفی 573 هـ.ق) ‌است. هدف از این پژوهش، بررسی، شناسایی و معرّفی روش شرح‌‌نگاری راوندی و نحوه‌‌ی تأثیرات شرح او، بر شروح پسین نهج البلاغه، بر اساس روش مطالعه‌‌ی کتابخانهای است. این پژوهش، بر اساس بررسی دو مولّفه‌‌ی «ساختار» و «محتوا» سامان یافته است. نمونه‌‌ی مولّفه‌های ساختارى این شرح، که فصل دوّم را به خود اختصاص داده، عبارت است از: شرح مزجی، ارائه نسخه اصیل نهج البلاغه با عنوان «الاصل»، شرح کلام با عنوان «بیانه» و یا «الشرح»، دستهبندی انفرادی و یا گروهی خطب، نامهها و حکمتها، بخشبندی خطب و نامههای بلند به چند بخش کوچک‌تر، شرح کوتاه، ارائه بخشی از شرح در قالب پرسش و پاسخ و هم‌چنین نمونه‌‌‌ی مولّفه‌های محتوایی که فصل سوّم را، دربردارد شامل: بهرهگیری از علم لغت در تبیین معنای واژگان، استفاده از دانش صرف و نحو و مباحث بلاغی، استفاده از آیات قرآن، شرح روایى، ذکر سبب ورود کلام امام ، معرّفی برخی شخصیتها، اماکن، بیان وجه تسمیه خطبه و پرداخت به علوم مختلف از جمله علوم قرآنی، کلام، تاریخ، فقه؛ در فصل پایانی به بررسی تأثیرگذاری شرح راوندی بر شروح پسین و گونه‌شناسی انعکاس این تأثیرات از جهات محتوایی، در قالب تأیید و ردّ نظرات راوندی از جمله؛ مباحث لغوی، نحوی، تاریخی، تحلیلی در چهار اثر پسین؛ یعنی شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، مصباح السالکین ابن میثم، منهاج البراعه خویی و بهج الصباغه شوشتری، پرداخته می‌شود. نتیجه‌‌ی این پژوهش، معرّف روش‌‌مند بودن شرح راوندی، بر پایه‌‌ی شاخصههای شرحنگاری و تأثیر آن، از جهات سبک نگارش و مباحث محتوایی، بر شروح پسین است.

از مهم‌ترین عرصه‌های مورد توجه در حوزه علوم و فنون قرائات از صدر اسلام تا کنون، عرصه دانش تجوید است. تألیفات بسیار زیادی از قرن چهارم به بعد از سوی دانشمندان اسلامی در این عرصه ارائه شده است. این تألیفات بر اساس ملاک های مختلف به اقسامی مانند اختصاصی مانند «نهایة القول المفید فی علم تجوید القرآن» نوشته مکی جریسی و غیر اختصاصی تقسیم می‌گردد. منابع غیر اختصاصی را می‌توان در پنج دانش لغت و زبان‌شناسی، نحو، صرف، علوم قرآنی، قرائات و علم الاصوات تقسیم نمود. منابع تحلیلی مانند «التمهید ابن جزری» و توصیفی (کاربردی و آموزشی) مانند «علم التجوید غوثانی»، منابع منظوم، تطبیقی و غیر تطبیقی، کتب شرح، کتب مصطلحات تجویدی و کتب امامیه از دیگر اقسام منابع دانش تجوید به حساب می‌آید. تألیف کتب بر اساس سطح مخاطبان با معیارهای سن و سطح یادگیری، بررسی دیدگاه اهل بیت در عرصه دانش تجوید، تأثیر دانش تجوید در دانش‌های لغت، زبان‌شناسی و بلاغت، سبک شناسی کتب تجویدی بر اساس مؤلفان‌، تألیف کتاب جامع اصطلاحات تجویدی همراه با تحلیل آن و بررسی آثار شیعه در زمینه تجوید از گذشته تاکنون، از زمینه‌های مورد نیاز جهت فعالیت در حوزه دانش تجوید می‌باشد. این نوشتار بر آن است تا با بررسی کتب مرتبط با دانش تجوید اعم از کتب شیعه و اهل سنت و در قالب اقسام فوق، به گونه‌شناسی آنها پرداخته و زمینه‌های فعالیت در این حیطه را ارائه نماید.

حاتم بن عبدالله از مشهورترین سخاوتمندان و جوانمردان و دلاوران عرب در زمان جاهلیت، پدرش سعد طائی است. حاتم از قبیله «طیء» بود و قبل از اسلام زندگی می کرد. او بسیار بخشنده و باسخاوت بود، اعراب هر وقت می خواستند کسی را به سخاوتمندی مثل بزنند، او را به حاتم طائی متصف میکردند؛ او در ادبیات عرب، به عنوان شخصیتی محبوب نشان داده شده است.گویند که جوانمردی و بخشش در زمان جاهلیت (قبل از اسلام) به سه نفر منتهی می شد: هرم بن سنان، کعب بن امامه و حاتم طائی. به موجب همین کرم و بخشش او، داستان های زیادی در کتب ادبی مثل «الأغانی» و «العقد الفرید» و «المستطرف» آمده و سعدی شاعر فارسی هم، در کتاب گلستان و بوستان خود، چند حکایت از او به شعر درآورده و چند داستان نقل می کند. حاتم طائی، اموال خود را در طول زندگیش، بیش از ده بار در میان فقرا تقسیم کرد.نام کامل وی «حاتم بن عبدالله بن سعد بن الحشرج بن إمریء القیس»، مشهور به«حَاتم الّطائی» معروف به ابوسفانه است. نوشته اند او این صفت عالی را از مادرش عتبه دختر عفیف به ارث برده بود، زیرا با وجود ثروت و مکنت فراوان هر چه به دستش می آمد به مسکینان و مستمندان می بخشید، خانواده اش او را از این کار منع کردند، اما چون سودی نبخشید او را یک سال زندانی کردند و خوراک قلیلی به قدر رفع گرسنگی به او می رساندند. بعد از یک سال از بند آزادش کردند و قسمتی از اموالش را در اختیار او گذاشتند . از قضا روزی زنی مستمند به وی مراجعه کرد و چیزی از او خواست، عتبه تمامی اموالش را به آن زن مستمند بخشید و گفت: یک سال که در آن سختی بسر بردم، عهد کردم چیزی از کسی دریغ نکنم، حاتم طایی از چنین مادری زاده شد و در جوانی شترهای جدش را ساربانی می کرد. «عدی بن حاتم»، پسر او که از یاران باوفای امیرالمومنین علی علیه السلام نیز بود، جوانمرد و سخی بود و «سفانه» دختر حاتم طائی هم، از پدرش جود و سخا را ارث برده بود.او زنی بزرگوار بود که زمانی در جنگ قبیله خود با نیروهای اسلام، اسیر شد. پیغمبر (ص) وقتی از وضعیت او آگاه شد، کسی را مأمور کرد تا او را به سلامت به خانواده اش برگرداند.حاتم مهارتی نیز در شعر و شاعری داشته است. دیوان اشعار او در سال 1872 میلادی در لندن چاپ شد، البته اشعاری منسوب به اوست و کلاً موضوع اشعار وی بیشتر در موارد سخاوت، گشاده دستی،فروتنی،عفت و پاکدامنی است.دیار حاتم طائیقوم حاتم طایی در سرزمینی مابین دو کوه که به نام بلاد الجبلین (أجا و سلمی) معروف بود ساکن شده بودند که بعداً به دیار حاتم طایی (یا منازل حاتم طائی) تبدیل می‌شود و اکنون روستای توارن نام دارد که در منطقه حائل در شمال عربستان سعودی واقع شده ‌است. همچنین به (قریه حاتم الطائی) نیز معروف است. وی در این مکان می‌زیسته است و در همین جا نیز بدرود زندگی گفته‌ است. هنوز قبر وی در محوطه‌ای در پایه کوه توارن موجود است و زیارتگاه مردم از داخل و خارج از عربستان می‌باشد. گویند که حاتم پیش از اسلام بر دیانت مسیحیت می‌زیسته و در سال ??? میلادی بدرود حیات ‌گفته است، وی از قبیله طیء بود. باقی مانده آثار قصر وی و همچنین آثار اجاق آشپزی وی که به اجاق غذای حاتم معروف است، هنوز در پایه کوه موجود و باقی مانده ‌است .ویژگی‌های رفتاری حاتم از شعرای عرب عصر جاهلی بود، اشعارش مانند افعالش گویای صدق و صداقت بود، جایگاه بزرگی بین اقوام خود داشت. او از احترام خاصی ما بین پیر و برنا برخوردار بود، شجاع، قوی، بی باک، کریم، سخی، مهمان‌نواز و مردی عفیف و پاکدامن بود. به جز نام خدا به چیز دیگری قسم نمی‌خورد، راستگو بود، در ماه رجب (شهر الأصم) کسی را نمی‌کشت، چون قبیله مُضَر ماه رجب را در جاهلیت تعظیم می‌داشتند. وی روزی ده شتر قربانی می‌کرد و اطعام می‌نمود، مردم‌دار بود و مردم به دور وی گرد می‌آمدند. داستان‌های زیاد و حکایات گوناگونی از کرم و سخاوت، شجاعت و پاکدامنی وی به یادگار مانده ‌است که در تدوین آن کتابها باید نوشت.

از آنجایی که ادعیه و مناجات های پیامبر عظیم الشأن اسلام و اهل بیت کرام او صلوات الله علیهم اجمعین مشتمل بر مضامین عالی عرفانی و توحیدی است، سخت مورد توجه و عنایت ویژه اهل تحقیق و بزرگان دین پژوه بوده و همواره معارف الهی مندرج در این ادعیه به عنوان منبع و مأخذ کمّلین از اولیاء الله برای نیل به مدارج کمال انسانی و سلوک معنوی واقع شده است. و چنانچه می دانیم؛ مباحث مربوط به اسمای حسنا و صفات علیای الهی نیز در آثار محققین از اهل عرفان و در سایر موضوعات عرفان نظری و علمی از جایگاه ویژه ای برخوردار است؛ پس نگارنده نیز حسب ضرورت و اقتضای امر بر آن شد تا دعای عظیم الشأن سحر را که از امام باقر أبی جعفر محمد بن علی علیهم السلام روایت شده است و بزرگانی چون امام خمینی، سیّد ابوالحسن رفیعی قزوینی، میرزا حبیب الله شریف کاشانی و حاج محمد کریم خان کرمانی شرحی بر آن نوشته و گوشه ای از دقائق و معارف آن را به منصّه ظهور رسانده اند، به عنوان موضوع تحقیق برگزیند و با بررسی و مقایسه اهمّ شروح دعای مذکور، به تفحص و تعمق در مباحث عمده اسمای الهی یا همان کارفرمایان عالم هستی و احکام و دیگر مسائل مربوطه آن بپردازد. لذا مهم ترین سوالات این تحقیق حول مسائل اسماء الله و اوصاف ربّانیه از جمله حقیقت اسم، تقسیمات و مراتب اسمای الهی، اسم جامع، حقیقت اسم اعظم، مقام مشیّت، انسان کامل و ... خواهد بود. در این رساله شروح دعای سحر امام خمینی، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی و ملا حبیب الله شریف کاشانی مورد مداقه و بررسی قرار گرفته و با نظر به سه جریان فکری حاکم بر آن ها، یعنی کلام، فلسفه و عرفان مبرهن و آشکار می گردد که وصول به حقیقت معانی دعای سحر بدون پذیرش و تلقی نظریه بنیادین عرفان یعنی «وحدت شخصی وجود» امکان ناپذیر است. همچنین بر مدققین و محققین بصیر، عیان خواهد شد که تنها حضرت امام خمینی است که در شرح خود بر اساس همین نظریه سیر نموده و بیش از دیگران در کشف حقایق دعای سحر و پرده برداشتن از اسرار توحیدی آن توفیق حاصل کرده اند.