جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف نوشتار حاضر مقايسة ديدگاه‌هاي محيي ‌الدين ا بن¬عربي و ويليام جيمز در باب «تجربة عرفاني» است. ابن-عربي و جيمز «تجربة عرفاني» را وصف ناپذير و زودگذر مي‌دانند که طي آن، انسان از نيرويي متعالي منفعل گرديده، معرفتي فراعقلي و خصوصي کسب مي‌کند. در اين تجربه، فرد به معرفتي مي رسد که با تلاش‌هاي عقلاني هرگز به آنها دست نمي‌يابد. آنچه فرد در تجربة شخصي خود از حقيقت غايي در‌مي‌يابد، از طريق بيان تجربه به کساني که از آن بي‌بهره‌اند، قابل انتقال نيست و کساني که خواهان درک چنين تجاربي هستند، بايد با مجاهدت و رياضت، زمينة فراهم شدن آن تجارب را در خويش فراهم کنند. با وجود شباهت¬هاي موجود، ابن‌عربي حصول تجربة عرفاني را در پرتو عمل به شريعت و عامل تقويت ايمان مي داند، در حالي که جيمز سرچشمة عميق دين و تجربة عرفاني را احساس ديني مي‌داند و الهيّات را امري ثانوي تلقي مي کند.

یکی از بنیادی‌ترین و حتی شاید بتوان گفت بنیادی‌ترین نظریه در بین نظریه‌های فلسفی و عرفانی در سنت‌های فکری شرقی و غربی، نظریه وحدت وجود است. در سنت فکری اسلامی نیز نخست ابن‌عربی و سپس ملاصدرا به‌عنوان نقاط عطف تاریخی در عرفان و فلسفۀ اسلامی به این نظریه پرداخته و کمابیش نظام فکری خود را بر آن نهاده‌اند. پیدایش و رواج این تعبیر اصطلاحی حداقل در عرفان اسلامی جز به‌منظور تقریر دقیق و نهایی «توحید» که از اصول مسلم و ضروری دین مبین اسلام نبوده و نیست، اما عدم‌ درک صحیح مخالفان از این نظریه ازسویی و ابهام و ایهام در شرح و تفسیر آن از جانب موافقان ازسویی و حساسیت فقیهان و متکلمان نسبت به اصل اصول دین و تحفظ بر توحید و اجتناب از اشکال مردود این نظریه، بحث از آن را به معرکۀ تمام‌نشدنی آرا مبدل ساخته به‌طوری‌که حیات و ممات عرفان اسلامی و به همان‌سان، مرزبندی بین اسلام و کفر و راست‌کیشی و ارتداد بی‌تردید به اصول و فروع آن، گره خورده است. مرزبندی بین سه نظریه یگانه‌انگاری، دوگانه‌انگاری و وحدت وجود، عامل تعیین‌کننده در فهم درست نظریه وحدت وجود است. در طول تاریخ سنت‌های عرفانی، تحفظ بر اصل ارسطویی استحاله اجتماع نقیضین، فهم درست این نظریه را ناممکن ساخته و میراث گران‌بهای عارفان جهان را در محاق برده است. منطق و تفکر فازی با طرد اصل تناقض به تفسیر کامل این نظریه نائل می‌شود، راه بدفهمی این نظریه را می‌بندد و راه پاسخ به مخالفان را هموار می‌نماید.

تبیین چگونگی وحدت وجود، همواره یکی از چالش ­بر­انگیزترین مباحث حوزۀ عرفان بوده است. ازآنجایی‌که پیچیدگی این موضوع ریشه در ناکارآمدی گزاره ­های زبانی در تشریح عوالم ورای عالم شهادت دارد، ابن‌عربی به‌عنوان بنیان‌گذار نظریۀ وحدت وجود و به‌تبع آن بیدل دهلوی، برای تشریح این­گونه تجارب عرفانی، از تمثیل­های مختلفی بهره جسته­اند. در این مقاله ابتدا دربارۀ وحدت وجود، تجلی و پیشینۀ این نظریه در میان اقوام و مذاهب مختلف و نیز عرفای اسلامیِ پیش از ابن‌عربی توضیحاتی بیان شده است و در مرحلۀ بعد، درباره کمیت و کیفیتِ بهره‌گیری بیدل از تمثیل­ های وحدت وجودی ابن‌عربی، در کتاب چهار عنصر بحث کرده­ایم. و درنهایت به این نتیجه رسیده­ ایم که بیدل نیز همانند ابن‌عربی بر این عقیده است که وجود حقیقی از نظر ذات و اطلاق واحد، و از نظر اسما و صفات و اطوار تجلی، متکثر است و بر این مبنا از اکثر تمثیل ­هایی که ابن‌عربی برای تبیین این نظریه بهره جسته، او نیز استفاده کرده است.

این کتاب بررسی تطبیقی افکار دو اندیشمند بزرگ دین‌های یهودیت و سالام یعنی فیلون (20 ق.م - 50 م.) و محی‌الدین بن عربی (560 تا 638 ق.) می‌پردازد که هر دو تحت تأثیر افلاطون، فیلسوف بزرگ یونانی بوده‌اند. همسانی‌هایی که در اندیشه‌های این دو متفکر وجود داشته، انگیزة اصلی نویسنده برای نگارش کتاب بوده است. در این اثر مفاهیمی مربوط به خدا، جهان و انسان در اندیشة این دو متفکر با روش توصیفی ـ تحلیلی بررسی شده است. کتاب حاضر پنج فصل دارد: در فصل 1: پیشینه‌ای از فلسفة یهود و اندیشه‌های فلسفی ـ عرفانی از دورة هلنیسم تا قرون وسطا، و نیز پیشینه‌ای از عرفان اسلامی از دوران ابن مَسَرّه (م 269 ق.) تا ابن عربی (م 638 ق.) آمده است. فصل 2: به شناخت مختصری از احوال این دو متفکر و مقایسة مباحث روش‌شناسی و معرفت‌شناسی آن‌ها اختصاص دارد. در فصل‌های سوم و تا پنجم به ترتیب مباحث مربوط به خداشناسی، جهان‌شناسی و انسان‌شناسی از منظر این دو اندیشمند بررسی و مقایسه شده است. از آنجا که مؤلف در نگارش این کتاب به معرفی و شناسایی فیلون نظر داشته است، از این‌رو ترجمة بخشی از رسالة او را با عنوان «دربارة حیات نظری» نیز در پیوست انتهای کتاب گنجانده است.

کتاب ابن عربی حیاته و مذهبه نوشته خاورشناس اسپانیایی میگوئل آسین پالاسیوس که توسط نویسنده مصری عبدالرحمن بدوی به عربی ترجمه شده است به بیان زندگی و آرای محیی الدین بن عربی می پردازد. این کار در دو بخش و نوزده فصل سامان داده شده است. بخش نخست شامل چهار فصل به موضوع اول یعنی زندگی ابن عربی اختصاص دارد. فصل نخست از زادگاه و زادروز و دودمان و تبار و محل تحصیلات و استادان و تشکیل خانواده، و آغاز به تصوف و گام نهادن در این طریقت و پیران و شیوخ و دیدارهای او با جناب خضر سخن میگوید. در فصل دوم از سفرها و سیاحتهای ابن عربی در اسپانیا و شمال آفریقا و آنچه در این مدت بر او گذشته است از تالیف گرفته تا دیدارها و ملاقاتهایش بحث میکند. فصل سوم را به سفرهای او در مشرق زمین و حوادث وقایعی که برای او در این سفرها پیش می آید اختصاص میدهد. و در فصل چهارم از سالهای پایانی حیات شیخ اکبر تا رحلت او و تالیف کتابهای فصوص و دیوان و فتوحات و موضوعات و ویژگیهای آنها و پاره ای دیگر از کتابهایش، فرزندانش، آرامگاهش، تاثیر او در شرق اسلامی سخن میگوید. و به تاثیر او در رامون لول و دانته نیز اشاره ای میکند. این بخش در واقع نوعی اتوبیوگرافی یا زندگینامه خود نوشت است. چرا که نویسنده جزئیات زندگی ابن عربی را از لابه لای آثار و نوشته های خود او استخراج کرده است و نه بر اساس گفته های این و آن و این به زندگینامه او ارج و اعتبار خاصی می بخشد. در بخش دوم که تقریبا دو سوم کتاب را تشکیل میدهد و مشتمل بر پانزده فصل است آرا و نظریات ابن عربی و شناسه های اصلی مکتب صوفیانه او اعم ازتصوف عملی و نظری بررسی میشود. نویسنده در این بخش در هر موضوعی که می رسد همواره به اصل تاثیر و تاثر ابن عربی و پیشینیان وپسینیان مسیحی و غیر مسیحی او نظر دارد

اشاعره یکی از مذاهب کلامی اهل سنت است. تشابه ظاهری بین بعضی اعتقادات اصولی اشاعره و تعالیم عرفانی، باعث شده که عارفان بزرگ مسلمان از جمله مولانا جلال الدین محمد بلخی را در جرگه مذهب اشعری تصور کنند. در حالیکه اصولاً مبانی و مبادی علم عرفان و علم کلام کاملاً مستقل و متفاوت هستند. در این مقاله سعی شده برخی از تشابهات ظاهری آرای عرفانی مولانا در قیاس با اصول اعتقادی اشاعره که ظاهراً مشترک می نمایند، بیان گردد و تفاوت عمیق بین آن دو به طور مختصر شرح داده شود. بدین منظور اقوال آنان خصوصاً در باب «حسن وقبح»، «جبر و اختیار»، «توحید افعالی و انکار علیّت»، «عینیت ذات با صفات» و «رؤیت حق تعالی» مورد بررسی قرار می گیرد و در نهایت به این مسئله پاسخ داده می شود: «آیا مولانا از نظر اعتقادات اشعری است؟» یا اینکه عرفان و علم کلام آنچنان فاصله ای دارند که قیاس آنها حاکی از ناآگاهی از هر دو جریان فکری است."

در متون عرفانی، عشق مجازی محبت شدیدی است که متعلق آن فردی از نوع انسان است. این عشق، تمام توجه عاشق را به معشوق معطوف می­دارد؛ به گونه­ای که عاشق جز معشوق نمی­بیند و خواسته و اراده­ای جز وصال و رضای او ندارد. پژوهش کتابخانهای پیش رو که با توصیف، تحلیل و نقد تدوین شده است، به چیستی عشق مجازی و چرایی ظهور و تأثیر آن در آثار عارفان مسلمان از ابتدای ظهور تصوف تا پیش از ابن عربی می­پردازد؛ آنگاه با بررسی تأثیر ابن عشق در مراحل مختلف سلوک عرفانی به این نتیجه می­رسد که بر اساس دیدگاه کارکردگرایانه، عشق مجازی سبب لطافت درون و آن نیز عامل ورود به سلوک عرفانی است؛ در اوایل سلوک، عشق مجازی آزمونی برای سنجش میزان پایبندی سالک به شریعت است؛ شریعتی که شاهراه طریقت است. در اواسط سلوک، عشق مجازی سبب گذر سالک از کثرات به وحدت است. برای عارف واصلی که به مقام جمع الجمعی رسیده، عشق مجازی سبب تعدیل عشق ربانی و آنگاه راه یابی او از مقام فنا به مقام بقاست. در نهایت سالک می‌تواند در هر مرحله از مراحل سلوک عرفانی عشق مجازی را تجربه ­کند که به لحاظ ماهوی و دلیل ظهور متمایز از مقامات مافوق و مادون است.

ملاصدرا و ابن‌عربی با نگاه توحیدی و بر اساس مبانی اصالت وجود، حرکت جوهری، وحدت وجود و تجلی وجود ظلی به اثبات معاد و مراحل آن در سیر صعود که نهایت آن بهشت و جهنم است، نائل شدند. ایشان به توصیف بهشت و جهنمی پرداختند که سبب رساندن کثرات به وحدت و چشیدن رحمت الهی می‌شود، اما وجود خلقی ملاصدرا، سِعِۀ فکری و برگزیدن روش ایجاب و سلب در بررسی مطالب پیشینیان، سبب درخشش وی شده است. این هماهنگی در توصیف بهشت و جهنم که بر مبنای روش مشترک کشف و شهود و مضاف بر آن، آیات و روایات و داستان‌های منقول از ائمه] است، به صورت صریح و یا ضمنی در شاهکار‌های ملاصدرا به وضوح مشاهده می­شود؛ البته پیداست که نبوغ صدرا سبب ظهور تفاوت­هایی با ابن‌عربی شده است. مانند بحث ایجاد صور توسط نفس در مراحل معاد یعنی بهشت و جهنم که به عقیده صدرا در صقع نفس و به واسطه قدرت ایجاد نفس توسط قوه خیال و به عقیده ابن‌عربی در خارج نفس به واسطه تناکح اسماء و صفات انجام می­گیرد. با وجود این، باید اذعان نمود که بهره­مندی هر دو از منابع مشترک، سبب تشابه زیاد بین این دو شده است و در این بحث نمی­توان ملاصدرا را متأثر محض از ابن‌عربی تلقی نمود.