جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شاید بتوان مهم‌ترین بحث از مباحث کلام، فلسفه و عرفان نظری را، بحث پیرامون توحید و حقیقت آن دانست. در این بین دیدگاه‌ها و اختلاف نظرات بسیاری بین اهل کلام و فلاسفه و عرفا وجود دارد که کتاب‌های بسیاری را در این عرصه، به خود اختصاص داده است. اهل کلام و فلاسفه‌ی مشاء، به بینونت خالق و مخلوق رأی داده‌اند؛ متفکرین اشراقی به نوعی وحدت معتقدند که کثرت را شامل می‌شود. موسس حکمت متعالیه به تبع فهلویون، وحدت تشکیکی را مطرح ساخت و سپس به تبع اهل عرفان، نوعی از وحدت شخصی وجود را مطرح نمود. عرفا نیز وحدت شخصی وجود را رأی ادق می‌دانند. یکی از متفکرین معاصر، یعنی استاد محمد تقی جعفری نیز در آثار خود به طور پراکنده به این مسأله پرداخته است و در ظاهر امر به مخالفت‌های بسیار و اشکالات متعددی در مقابل دیدگاه وحدت وجود همت گمارده است. ما در این رساله، ضمن طرح و بررسی اشکالات ایشان، به تشخیص دیدگاه ایشان در رابطه با «ارتباط خالق و مخلوق» پرداخته‌ایم و نتیجه گرفته‌ایم که باید نظریات استاد جعفری را در دو مقام مورد توجه قرار داد. در مقام نتیجه‌گیری ضمن اشاره به این دو مقام، شباهت‌های بسیاری بین دیدگاه استاد جعفری و نظریه‌ی ذوق‌التأله از علامه جلال الدین دوانی دیده شد که در متن رساله بدان اشاره شده است.

چیستی و هستی وحی در قلمرو اسلامی از مسائل غامضی است که علما و اندیشمندان برای تبیین و تحلیل آن نظریات گوناگونی ارائه کرده اند. در این میان تبیین ابن عربی از وحی، جایگاهی ویژه یافته و کانون توجه سایر اندیشمندان قرار گرفته است. در این مقاله نخست برخی مباحث پیرامونی وحی از جمله مفهوم شناسی وحی، ضرورت وحی، مراتب وحی و رابطه وحی و مکاشفه را بررسی کرده ایم و ازآنجاکه تحلیل ابن عربی از کیفیت نزول وحی با نگاه هستی شناسانه او گره خورده است، با مبنا قرار دادن این نگاه ویژه ابتدا توضیحی مختصر در این باره بیان داده ایم و سپس با ارائه چهار ویژگی اساسی وحی که آنها را از همان نگاه هستی شناختی محی الدین برگرفته ایم، به تحلیل و تبیین کیفیت نزول وحی و حقیقت آن از دیدگاه ابن عربی پرداخته ایم.

هدف از نگارش این پژوهش، شناسایی شاکله‌ای از هستی و به تبع آن رابطه‌ای است که خدا با جهان دارد. هدف مذکور، در این پژوهش در دو بستر فکری پیش می‌رود. یکی نظام فکری ابن عربی و شارحانش و دیگری نظام فکری ملاصدرا. در این پژوهش سعی بر آن است که مسئله رابطه خدا با جهان در نظام فکری این دو اندیشمند بزرگ جهان اسلام، شرح و بررسی شود. به منظور شناخت چهارچوب کلی پژوهش سوالات اصلی پژوهش را ذکر می‌کنیم: 1- ابن عربی و شارحان او (قونوی، قیصری و فناری) از طریق چه اصول عرفانی، مسئله رابطه خدا با جهان را مطرح کرده‌اند؟ 2- ملاصدرا از طریق چه اصولی از فلسفه خود، مسئله رابطه خدا با جهان را مطرح کرده است؟ 3- چه وجوه اشتراکی میان ملاصدرا و ابن‌ عربی در موضوع رابطه خدا با جهان وجود دارد؟ 4- چه تفاوت‌هایی میان ملاصدرا و ابن‌ عربی در موضوع رابطه خدا با جهان وجود دارد؟ ابزارهای این پژوهش خلاصه می‌شود در کتاب و فیش‌های تهیه شده. روش تحقیق در این پژوهش از نوع توصیفی-مقایسه‌‌ای است؛ به این صورت که دیدگاه‌ها شرح داده شده و در آخر با رویکردی تطبیقی، اشتراکات و تفاوت‌ها تبیین شده است. یافته‌های این پژوهش به این شرح است: در اندیشه عرفانی ابن عربی، جهان چیزی نیست جز «تجلی» الهی، بنابراین درک رابطه خدا با جهان منوط به درک چیستی تجلی است. اگر مسئله محوری تجلی مطابق طرحی که ابن عربی و شارحانش ارائه داده‌اند، درک شود، نه‌تنها هستی، بلکه رابطه خدا با هستی نیز درک می‌شود. مفهوم اساسی دیگری که در بازبینی از تجلی به دست می‌آید، «وجود منبسط» است که راه‌گشای خیلی از مسائل مهمی است که درباره مسئله هستی و رابطه خدا با جهان پیش می‌آید. وجود منبسط همان گستره‌ای است که تمام عالم وجود در این گستره معنای خود را می‌یابد. حق اول و تنها صادر الهی است که مطابق قابلیت‌های مختلف «اعیان ثابته» در مظاهر جلوه‌گر می‌شود. ملاصدرا نیز با بیانی فلسفی و آغشته به عرفان، این مسئله را با میزان «وجود» تبیین می‌کند. وی ابتدا با اصول فلسفی خویش یعنی اصالت وجود و تشکیک وجود به واجب بالذات می‌رسد و تمام عالم را نیازمند به او می‌داند و سپس با نظریه «حرکت جوهری» خویش، مشخص می‌کند که حرکت جزوء ذاتی عالم ماده است و به این شکل مسئله ربط واحد به کثیر را حل می‌کند.

در میان مکاتب عرفان غیراسلامی، آموزه‌های مکتب ادویته ودانته با اصول و مبانی عرفان اسلامی تا حدودی قرابت دارد. در میان آموزه‌های این مکتب، آموزه «مُکشه» از ابعاد مختلفی به مقام «فنا فی الله» در عرفان اسلامی شباهت پیدا می‌کند. مطالعه تطبیقی میان تبیین‌های ارائه شده در مکتب ادویته ودانته به ویژه از سوی شَنکَره درباره مُکشه و تبیین محقّقان عرفان اسلامی به ویژه ابن‌عربی از مقام فنا فی الله می‌تواند به درک عمیق‌تر از آموزه فنا فی الله کمک کند و ابعاد ناشناخته آن را بازنمایی کند. از این رو این که «چه وجوه اشتراک و چه وجوه تفاوتی میان مقام «فنا فی الله» در عرفان اسلامی با تأکید بر آراء محیی الدین ابن‌عربی و مقام «مُکشه» در مکتب ادویته ودانته با تأکید بر آراء شَنکَره می‌توان یافت؟» دغدغه اصلی این پژوهش است. در این تحقیق در مرحله جمع‌آوری اطلاعات، از روش توصیفی و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از روش تحلیلی بهره گرفته شده است و در بخش تطبیق نیز از شیوه مقایسه‌ای استفاده شده است. بر اساس یافته‌های تحقیق به رغم وجود وجوه اشتراکی میان دو مکتب درباره فنا و مُکشه مانند وحدت شخصیّه بودن، تأکید بر نقش معرفت، و ابزاری شمردن عمل، این دو مکتب در تحلیل نهایی از فنا فی الله و مُکشه تفاوت‌های اساسی با یک‌دیگر دارند که از جمله آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد: وجودی – معرفتی بودن مقام فنا در عرفان اسلامی و شهودی صرف بودن مُکشه در مکتب ادویته ودانته، تأکید بر مبدء بودن حرکت حبّی برای فنا در عرفان اسلامی و مبدء بودن سَمساره برای مُکشه در مکتب ادویته ودانته، محور بودن انسان کامل در فنا در عرفان اسلامی و عدم آن در مکتب ادویته ودانته، پذیرش وجه خاصّ در عرفان اسلامی و ردّ آن در مکتب ادویته ودانته، اذعان به مرحله بقا بعد الفنا در عرفان اسلامی و ردّ آن از سوی مکتب ادویته ودانته اشاره کرد.

نظریه‌ی وحدت وجود از عمیق‌ترین دستاورد‌های عرفان و یکی از دیریاب‌ترین اندیشه‌های بشری در طول تاریخ بوده که با تقریر‌های گوناگون تبیین گردیده است. از آنجا که این مسأله زیر‌بنای بسیاری از مباحث عرفانی است عرفا بیش از هر موضوع دیگری به آن پرداخته‌اند. ارباب وحدت وجود بر این باورند که حقیقت مطلق گرچه به صورت اشخاص و افراد مختلف ظاهر می‌شود ولی در کنه ذات خود واحد است. بر این اساس جهان امری غیر واقعی است و همه‌ی وقایع ذهنی و مادی اموری موهوم و در حکم عدم‌اند. این اندیشه در جهان اسلام و سرزمین هند از سابقه‌ای بس کهن برخوردار است. از این رو بنا به ضرورت موضوع در رساله‌ی حاضر به بررسی و مقایسه‌ی عقاید وحدت وجودی شنکره بانی مکتب هندی ادویته ودانته با آرا و نظرات شبستری عارف مسلمان و سراینده‌ی منظومه‌ی گلشن-راز پرداخته می‌شود. آنچه در خور توجه است این است که با وجود اینکه این دو عارف فرزانه متعلق به دو سنت دینی و عرفانی متفاوت هستند ولی عقاید آن‌ها در باب خدا‌شناسی، انسان‌شناسی و جهان‌شناسی از بسیاری جهات قابل تطبیق با یکدیگرند. بر این اساس فصل اول این رساله شامل کلیات و همچنین مروری بر تحقیقات در زمینه مورد بحث می‌باشد. فصل دوم به موضوعاتی از قبیل عرفان اسلامی، معرفی شبستری، دین هندو، معرفی شنکره، وحدت وجود و... می‌پردازد. در ادامه در فصل‌های جدا‌گانه مباحث مرتبط از دیدگاه این دو عارف مورد کاوش قرار گرفته و در نهایت به مقایسه و مقارنه عقاید این دو عارف بر اساس نسبت‌های قیاس‌پذیر پرداخته شده است.

موضوع بحث در کتاب حاضر، نظریه «تقلید از خدا» در معرفت‌شناسی عرفانی «ابن عربی» است. جایگاه طرح این مبحث در عرفان «ابن عربی»، پس از «نقد عقل» است. این کتاب نظریه «تقلید از خدا» را مورد نقد و بررسی قرار داده است. شناخت غیرذاتی و تقلید، علم خدا به اشیا ذاتی، باید از خدا تقلید کنیم، پیوند استوار معرفت و زهد، تقلید از خدا در مورد خدا، نقد ادراک عقلی، نقد ادراک حسی، دانش بشری دانشی تقلیدی، خطای قوای ادراکی، ضرورت تقلید از خدا، منزلت و حکمت، هدایت و راهنمایی عقل و انسان در وضعیت هبوط از محورهای اصلی مورد بحث در این کتاب هستند.