جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظام مباحث لطیف الکلام در کلام امامیه و در انتقال از مدرسه بغداد به مدرسه حله، دستخوش تغییرات قابل توجهی شد. همین تغییر پرسشی مهم در برابر پژوهشگر قرار می‌دهد که این تطور در چه مسائلی و به چه صورتی رخ داد؟ و چه عواملی در تطور این دست مسائل در کلام امامیه دخیل بود؟ در دوره متقدم دانش کلام برای پاسخ به پرسش‌های عامّ و غیر الهیاتی بخش خاصی در نظر گرفته می‌شد که عمدتاً در مقدمه دانش کلام از آن بحث می‌کردند و از آن برای تبیین و مدلل ساختن مسائل مختلف دانش کلام بهره می‌بردند. از این مسائل به «لطیف الکلام» یاد می‌شد. مسائل کلام لطیف در سه بخش مسائل جهان شناختی، فعل شناختی و معرفت شناختی قابل طبقه بندی است. مطالعه توصیفی آثار متکلمان متقدم امامیه نشان می‌دهد آنان در مباحث جهان‌شناختی از الگوی ترکیبی جزء لایتجزی و عرض ابوالهذیل علاف بهره برده‌اند و بیشتر تحت تأثیر قرائت بهشمیه از این الگو بوده‌اند. بعدها معتزلیان متأخر به سبب تعامل با فلسفه اسلامی در پاره‌ای از مولفه‌های نظام جهان‌شناختی معتزله تجدید نظر کردند و تعریفی جدید از «عرض» و «اکوان» ارائه نمودند. آنان همراه با فیلسوفان مسلمان ایده «شیئیت معدوم» معتزله متقدم را به چالش کشیده، وجود دو عرض «فناء» و «تألیف» را انکار کردند. از سوی دیگر با به رسمیت شناختن منطق تفکر فلسفی توسط اشعریان متأخر، امور عامه فلسفه مشاء نیز وارد ادبیات علمی دانش کلام شد. بدین ترتیب متکلمان امامیه در مدرسه حله میراث دار دو نظام جهان‌شناختی معتزله بهشمیه و معتزله متأخر و نیز دستگاه هستی شناختی فلسفه مشاء بودند. آنان با پذیرش تغییرات ایجاد شده توسط معتزلیان متأخر از یک سو و پذیرش سه مولفه اساسی فلسفه مشاء از سوی دیگر نظام لطیف الکلام خود را تا حد زیادی به امور عامه فیلسوفان نزدیک کردند. در پی این تغییر، مفاهیمی چون «وجود و ماهیت» و «امکان و وجوب» وارد در مباحث امور عامه شد و مفهوم «علت» کلامی به «علت» فلسفی تغییر یافت. در این بین مفاهیمی چون «عرض»، «کون»، «حرکت» و «سکون» نیز به تبع تغییری که توسط معتزله متأخر ایجاد شده بود، تغییر کرد. مولفه‌هایی مانند «صفت»، «سبب» و «فعل» هم به حاشیه رفته و جایگاه خود را از دست داد. با این همه متکلمان مدرسه حله همچنان به وجود جزء لایتجزی باور داشتند و جسم را بر پایه همین مولفه تعریف می‌کردند. آنان بر همین پایه همین مولفه تعریف می کردند. آنان بر همین پایه دلایل اثبات جواهر مجرد را نیز مخدوش می دانستند. این تطور در پی کمرنگ شدن حساسیت های متکلمان امامیه به نظام هستی شناختی فیلسوفان و تحمیل آن بر نظام جهام شناختی کلام متقدمان، به سبب پذیرفته شدن آن توسط مکاتب دیگر کلامی رخ داد.

برای مشاهده فیلم و استماع صوت جلسه به هرسه آدرس داده شده مراجعه کنید.

معارف و عقاید 3، اثر محمدتقی سبحانی، مجموعه‌ای است از معارف و عقاید اسلامی، پیرامون مسئله توحید و عدل الهی. این کتاب، که به‌عنوان بخشى از نظام آموزش جدید حوزه‌هاى علمیه تدوین و تنظیم یافته، عصاره مجموعه گسترده‌اى از آثار قدیم و جدید در این رشته است. نظر به اینکه در نظام جدید، محتواى دروس متناسب با سه سطح مخاطبان، به سه مرحله «آشنایى»، «شناخت» و «تسلط» دسته‌بندى شده است، ناگزیر در این کتاب نیز میزان آشنایى مخاطبان رعایت شده است. این کتاب به مرحله دوم از آموزش علم کلام اختصاص دارد و تلاش شده است که یک دوره نسبتا جامع، نه لزوما کامل، از مباحث توحید و عدل در این اثر گنجانده شود. این مرحله، با کتاب‌هاى دیگرى با موضوع‌هاى نبوت، امامت، معاد، انسان‌شناسى و جهان‌شناسى تکمیل مى‌گردد. در مرحله مقدماتى با دو جلد کتاب عقاید و معارف، زیربناى بحث‌هاى اعتقادى پى‌ریزى و یک دوره مختصر از کلیه ابواب معارف بیان شد. در این مجلد، برخلاف دو کتاب قبلى، مطالب بیشتر با بیان تفصیلى و ادله دقیق‌تر مطرح گردیده و مهم‌ترین اصطلاحات و اطلاعات در هر بحث ارائه شده است. البته نویسنده در این مرحله، از گزارش تفصیلى آرا و نقد و بررسى آنها خوددارى کرده و این مهم را به مرحله سوم وانهاده است. کتاب با مقدمه‌ای از ناشر آغاز و مطالب در چهل‌ونه درس، تنظیم شده است. در پایان هر درس، پرسش‌هایی متناسب با مطالب مطرح‌شده، عنوان گردیده و موضوعات مختلفی به‌عنوان پژوهش، پیشنهاد داده شده است. در درس نخست، ضمن تعریف دانش کلام، به موضوع و جایگاه آن در بین سایر علوم اسلامی، اشاره گردیده و در درس دوم، به ضرورت و اهداف این علم، پرداخته شده است. در درس سوم، روش علم کلام مورد بررسی قرار گرفته و روشن شده است که این دانش، از چند روش گوناگون به‌صورت هم‌زمان، استفاده می‌کند. در درس چهارم، به بیان نسبت علم کلام با علوم دیگر پرداخته شده است. این نسبت‌سنجی، بر اساس سه ویژگی مهم هر علم، یعنی موضوع، روش و غایت، انجام شده است. از دیگر موضوعات مطرح‌شده در کتاب، می‌توان به تاریخچه علم کلام، مذاهب مهم کلامی، معرفت و اقسام آن، ضرورت و امکان معرفت و اصول عام علم کلام، اشاره نمود.

مفاهیم ذهن انسان چه نسبت معرفت‌شناختی با خارج دارد؟ وجود ذهنی، نقطه اصلی معرفت‌شناسی فیلسوفان است. ابن‌سینا اولین کسی است که به شبهات بحث وجود ذهنی پاسخ می‌دهد. در این خصوص فیلسوفان حکمت متعالیه با دو اصل موافقند اول این‌که وجود ذهنی یک وجود واسطه بین خود انسان و معلوم است و دوم این‌که حقیقتی است که با هویت شیء برابری می‌کند و در ذهن ما حاضر است. اگر نتوان این دو اصل را ثابت کرد نظریه معرفت‌شناسی حکمت متعالیه با چالش مواجه است. در نشست «وجود ذهنی و چالش‌های معرفت شناسی در فلسفه اسلامی» لوازم وجود ذهنی، ادله اثبات آن و نقدهایی که بر آن وارد شده است، ناقدانه و موشکافانه بررسی می‌شود. اساتید آقایان فیاضی، سبحانی و عبودیت درباره لوازم وجود ذهنی و چالش‌های فراروی دستگاه معرفت‌شناسی فلسفی ما نکاتی ارزشمند را ارئه می‌کنند. اساتید متفق‌القولند که مسئله وجود ذهنی چیزی نیست که بتوان از آن عقب کشید و تا تطابق تصوری این مفاهیم تمام و کمال نشود، نوبت به مطابقت با تصدیق نمی‌رسد.

را میتوان از مهمترین مبانی معرفت شناسانه در راستای قبول و یا رد مسأله « جهتداری علم » مسأله دانست و از همین رو موضوعی پر اهمیت به شمار میرود. « علم دینی » در نوشتار پیش رو، مسأله مذکور از نگاه سه اندیشمند معاصر؛ یعنی آیت الله جوادی آملی، دکتر سروش و حجت الاسلام و المسلمین میرباقری مورد بررسی قرار گرفته است و سعی شده تا با تکیه بر مبانی و تصریحات هر یک، نظر ایشان در مسأله جهتداری تبیین شود. برخی از اندیشمندان مذکور، مبانیای دارند که در نگاه اول با موضوع جهتداری علم سازگار نیست؛ از جمله استاد جوادی آملی و دکتر سروش قائل به واقع نمایی علم هستند و فهم نسبی را رد میکنند، بر خلاف آقای میرباقری که تعریف مشهور از علم را نقد و سخن از حضور فاعلی در فرایند فهم به میان آوردهاند و به نوعی قائل به نسبیت فهم هستند. در ترابط فهم و اختیار نیز استاد جوادی و دکتر سروش فهم را غیر اختیاری میدانند و در مقابل، حجت الاسلام میرباقری معتقد است فهم بدون اختیار شکل نمیگیرد. از این گذشته ظاهرا سایر مبانی این سه شخصیت، بر موضوع جهتداری علوم تجربی موجود صحّه گذاشته و آن را تایید میکند. از جمله همگی قائل به تاثیر فلسفه در این علوم هستند. همچنین هر سه، فرضیهها و نظریهها را در علم مؤثر دانسته و از نقش شخصیت عالم و محیط پیرامون او در علم سخن گفتهاند.