جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آموزۀ نصب الهی امام که از اندیشه‌های شاخص اعتقادی امامیه می­باشد، تطورات مختلفی را پشت سر نهاده است. از جملۀ مهم­ترین تطورات، طرح نخستین و اجمالی آموزۀ نصب، طرح تفصیلی و نهادینه­کردن آن بین امامیان، و طرح آشکار آن در جامعۀ اسلامی است. در پژوهش حاضر یکی از تحولات اساسی این اندیشه که همان نهادینه ­کردن و عمومیت­ یافتن آن است، مورد کنکاش قرار گرفته است. پژوهش پیش رو با روش توصیفی – تحلیلی سامان یافته است. یافته‌های این پژوهش چنین می‌نمایاند که گر­چه ائمه(ع) پیش از امام باقر(ع) نیز سخن از اندیشۀ نصب به میان آورده بودند، اما این امام باقر(ع) بود که با تلاش­های خویش، اندیشۀ نصب الهی امام را در بین امامیان نهادینه کرد. نتیجۀ نهادینه­شدن این اندیشه در فزونی باورمندان به امامت نصبی و عدم انشقاق بین امامیان در انتخاب جانشین برای امام باقر(ع) است.

پیامبراکرم(ص)به عنوان مفسر و تفصیل دهنده آیات قرآنی هم­آهنگ با نظام اجتماعی مورد نظر قرآن، جامعه اسلامی را در مدینه بر اساس توحید پایه‌گذاری کرد و در شرایطی که جامعه مدینه، متشکل از گروه­های مختلف اجتماعی با اعتقادات و گرایش­های مختلف بود، سامان­دهی جامعه اسلامی بر اساس مبانی و ارزش­های قرآنی و الهی از طریق پیمان‌نامه‌ای به نام وثیقة‌المدینه میسر گردید. این سند که در بردارنده اصول و مبانی مؤثر در شکل­گیری جامعه اسلامی و تحولات رو به کمال آن بود به وسیله پیامبر(ص) تنظیم شد و به توافق همه گروه­های موجود در مدینه رسید. این پژوهش بر آن است با نگاهی تاریخی، پس از بررسی زمینه‌های معرفتی شکل‌گیری جامعه اسلامی مدینه، جایگاه معرفتی وثیقة المدینه را در آن با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوا مشخص سازد. یافته‌های پژوهش حاضر نشان دهنده آن است که مؤلفه‌های هستی‌شناختی توحید و معاد و مؤلفه‌های انسان‌شناختی مسئولیت‌پذیری و کرامت انسان از مؤلفه‌های معرفتی مورد توجه این وثیقه برای بنا نهادن جامعه نوپای اسلامی مدینه بوده است

حوزه علمیه حله از همان آغازین روزهای بنای این شهر در قرن ششم به دست مزیدیان شیعه‌مذهب، با حضور جمعی از عالمان سرشناس امامیه شکل گرفت. هر چند دل‌‌مشغولی عالمان این حوزه در سال‌های نخست بیشتر دانش‌های مرتبط با فقه بود، ولی کمی بعد بنا به ضرورت‌هایی، علم کلام نیز در این شهر رونق گرفت؛ هر چند در ابتدا کلام حله به تبع متکلمان مدرسه ری، متأثر از معتزله متأخر بوده است، ولی پس از ظهور خواجه طوسی و ابن‌‌میثم بحرانی، ادبیات کلامی به کلی تحت تأثیر فلسفه مشاء قرار گرفت. اگر چه این جریان جدید در مسائل اصلی کلام همچنان منتقد اندیشه‌های فلسفی بود، ولی در روش‌شناسی و ادبیات کلامی تا حدّ زیادی تحت تأثیر فلسفه قرار گرفت. در کنار جریان کلامی باید به جریان کلامی حدیثی که مهم‌ترین نماینده آن در حله سید بن طاووس است اشاره کنیم. در حقیقت این جریان که امتداد مدرسه کلامی حدیثی قم بود، در روش‌شناسی و همچنین برخی از مسائل مهم اعتقادی، منتقد متکلمان بود. در مدرسه حله نباید از گرایش‌های عرفانی نیز غفلت کرد. این گرایش‌ها به آرامی کل تفکر امامیه و حتی متکلمان و فلاسفه را نیز تحت تأثیر خود قرار داد. علی‌رغم آن‌‌که برخی از عالمان حله همچنان با تفکرات عرفانی و صوفیانه برخوردی انتقادآمیز داشتند، ولی برخی از عالمان این مدرسه مانند خواجه طوسی و ابن‌‌میثم بحرانی تحت تأثیر این جریان قرار داشتند. آنان در عین حال که در کتاب‌های عقلی خود بر مبنای عقلی و کلامی بحث می‌کردند، ولی معتقد بودند که سنخ برتری از معرفت نیز وجود دارد که همان معرفت عرفانی است.

از میان آموزه های قرآنی که نقشی اساسی در مجموعه معارف الهی و زیربنایی برای شناخت انسان و معارف پیوند یافته با او دارد، موضوع روح از جایگاهی ویژه برخوردار است. نگاشته حاضر در تلاش است با روشی توصیفی‑ تحلیلی و با رویکری اجتهادی به بررسی آیاتی که در آن واژه روح به کار رفته است بپردازد. برای برداشت دقیق تر از آیات، با دسته بندی آیات روح، به تبیین هر یک از گروه های آیات با استمداد از دیگر آیات، اقدام و آنگاه با لحاظ ترتیبی مشخص، در سیر هر بخش به رابطه هر یک از شاخه ها با سایر آیات اشاره رفته است. برآیند این فرآیند اقرار به اشتراک معنایی روح در قرآن با دو مؤلفه حیات و اکمال، بعلاوه پذیرش وجود مراتب و مدارج گوناگون در این حقیقت است.

چکیده یکی از مسائل مهم در تاریخ کلام اسلامی بحث از معنا و جایگاه عقل است و پذیرش یا رد عقل به عنوان یکی از منابع دینی تأثیر بسیاری در یک نظام اعتقادی خواهد داشت. در این رساله سرگذشت مسئله عقل در دوران نخستین (تا نیمه قرن پنجم) در امامیه با توجه به دو نقطه عطف شکل‌گیری متکلمان در اواخر سده اول و تعاملات کلام امامیه و معتزله از سده چهارم بررسی شده است. در فصل نخست نشان داده شد که قرآن و روایات نخستین (قرن نخست) به جنبه‌های معرفتی عقل توجه نشان داده و مسلمانان را به تعقل فراخوانده‌اند. از اواخر سده اول با ظهور متکلمان نخستین بازاندیشی‌ها در ‌عقل‌گرایی امامیه صورت گرفت. در مسئله وجودشناسی هرچند محدثان عقل را جوهری مستقل از انسان می‌دانستند، ولی متکلمان صرفاً عقل را ابزاری در انسان برای معرفت می‌دانستند. در مسئله رابطه عقل و منابع وحیانی هرچند همه امامیه در این دوره به حجیت توأمان عقل و امام معتقد بودند، ولی محدثان صرفاً از عقل برای فهم معارف وحیانی بهره می‌بردند و متکلمان امامیه افزون بر فهم و استنباط معارف دینی، برای تبیین و نظریه‌پردازی برون‌متنی معارف دینی و دفاع از اندیشه‌های خود در برابر مخالفان نیز از عقل استفاده می‌کردند. در بحث رابطه عقل و معرفت نیز هرچند محدثان و بسیاری از متکلمان معرفت را اضطراری می‌دانستند و معتقد بودند که خداوند معرفت را در قلب انسان قرار می‌دهد و عقل انسان با عقلانی یافتن‌شان به آنها اقرار می‌کند؛ ولی بنا به دیدگاه هشام بن حکم و شاگردانش این معرفت پس از استدلال بالفعل می‌شود. از سده چهارم تعاملات کلام امامیه و معتزله زمینه تحولات بعدی در مسئله عقل را فراهم نمود. هرچند عالمان امامیه در مدرسه قم مانند کلینی و صدوق با احیای اندیشه‌های کلامی مدرسه کوفه و تعاملی حداقلی با معتزله سعی کردند در برابر این جریان ایستادگی کنند، ولی دانشمندان امامیه در مدرسه بغداد علی‌رغم تقابل جدی در عرصه‌هایی چون امامت، در نزدیک کردن کلام امامیه و معتزله تلاش بسیاری داشتند. در بحث وجود‌شناسی عقل هرچند شیخ مفید همچون متکلمان مدرسه کوفه عقل را عرضی می‌دانست که خداوند در وجود انسان‌ها قرار داده و به وسیله آن انسان امور استنباطی را می‌فهمد و خوب و بد را تشخیص می‌دهد، سید مرتضی و دیگر شاگردانش همچون معتزلیان عقل را صرفاً مجموعه‌ای از علوم بدیهی دانستند. در مباحث معرفت‌شناسی عقل عالمان مدرسه کلامی بغداد (به جز حسن بن موسی نوبختی) با پذیرش نظریه اکتسابی بودن معرفت و رد معرفت اضطراری و همچنین وجوب نظر همراهی بیشتری با معتزلیان داشتند. در این بین شیخ مفید در بحث رابطه عقل و وحی همچنان مانند پیشینیان خود می‌اندیشید و با معتزله مخالفت می‌کرد. این در حالی است که سید مرتضی در این بحث اندیشه‌های استاد خود را به نقد کشید و همچون معتزله عقل را بی‌نیاز از وحی دانست. در همه این مباحث ابوالفتح کراجکی با شیخ مفید همراهی کرد، در حالی که دیگر شاگردان مفید اندیشه او را کنار گذاشته و با سید مرتضی همراه شدند.

مسائل اعتقادی جامعه شیعی گرچه به لحاظ اصول و مبانی ثابت بوده، اما به لحاظ روشی از یک نمودار خطی ثابت و روشن برخوردار نیست و با تغییراتی در جزئیات و چگونگی تبیین، بسط و گسترش داده شده است. عوامل سیاسی و اجتماعی و عوامل فکری و بعضا عامل درونی از جمله علت‌های این تطور می‌باشند. عواملی مانند در اقلیت قرار داشتن جامعه‌ی شیعی، تأثّرات آگاهانه یا ناآگاهانه‌ای که منظومه‌ی کلامی شیعه به لحاظ فکری در تماس و گفتگو و تضارب آراء با سایر مکاتب فکری و اندیشه‌ها پذیرفته و نیز اختلافاتی که در بعد درونی در مباحث فکری و عقیدتی دچار آن گشته بود. نظریه امامت نیز به عنوان یکی از موضوعات کلی کلامی از این حکم مستثنی نبوده و در مقاطع مختلف تاریخ کلام دچار تطور گشته است. در برش تاریخی مدرسه کلامی حله تا مدرسه اصفهان ـ قرن 6 تا 11 ـ برخی شاخصه‌های اصیل این مکتب دستخوش تغییر قرار گرفته است. بطور مشخص می‌توان این تطور را در مفهوم‌شناسی و تعریف امامت و نیز در بعضی از شرائط و شئون و صفات امام شامل نصب امام، علم امام و عصمت امام، رهگیری کرد و نشان داد. در بررسی چرایی رخ دادن این دگرگونی‌ها مواردی از قبیل عقل‌گرائی اعتزالی که ناشی از تعاملات گسترده کلام امامیه و معتزله بود، تعامل و گاه اختلاط مابین کلام امامیه و فلسفه سینوی که از مدرسه حله آغاز شد، تمایلات عرفانی بعضی جریانات کلامی شیعه و تاثیر پذیری آنان از عرفان ابن عربی و در نهایت تفاوت‌های محیطی و جغرافیای فرهنگی متفاوت برمی‌خوریم که از جمله علل این تغییرات و تطورات در ناحیه تعریف و مفهوم امامت و نیز شرائط و شئون و اوصاف امام می‌باشد.