جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انتشارات کتاب طه به‌تازگی کتاب «درباره‌ شر» را روانه بازار کتاب کرده است. این مجموعه دوجلدی منتخبی از متون و مقالات کلاسیک و معاصر درباره شر است که زیر نظر نعیمه پورمحمدی انتخاب و ترجمه شده است. جلد نخست این مجموعه به الهیات سنتی اختصاص دارد که در آن تئودیسه‌های سنتی در ادیان و عوامل ناکامی آنها از نظر متفکران مدرن پیگیری می‌شود. جلد دوم به بازنمایی پاسخ‌های جدید الهیات به شر اختصاص دارد. در اینجا، کوشش خلاقانه و تحول‌خواه الهیات مدرن برای پاسخ دادن به مساله شر بررسی شده است. نشست هفتگی شهر کتاب در روز سه‌شنبه ۱۶ مهر به نقد و بررسی کتاب «درباره شر» اختصاص داشت و با حضور مهراب صادق‌نیا، محسن جوادی، نعیمه پورمحمدی و محمد حقانی در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد. در ابتدای این نشست، علی‌اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی شهر کتاب، اظهار داشت: یکی از مسائل مهم در حوزه دین‌پژوهی و فلسفه دین بررسی، تحلیل و تبیین مساله شر است. پرسش از لزوم وجود شر برای جهان مادی، عدمی بودن شر، لزوم وجود شر برای اختیار و آزادی انسان، نقش انسان در شر، ارتباط شر با جزئی‌نگری و کلی‌نگر نبودن قضاوت‌های انسانی در این حوزه مطرح است. او ادامه داد: برخی از منتقدان وجود شر در جهان را منافی خداباوری می‌دانند و برآن‌اند که وجود خداوند قادر مطلق، خیرخواه مطلق، عالم مطلق، با مساله سر در جهان توجیه‌شدنی نیست. مساله شر در فلسفه غرب، فلسفه‌های دیگری ازجمله هندی، بودایی و در حوزه فلسفه و کلام اسلامی مهم بوده است. در فلسفه غرب، شخصیت‌هایی مانند اپیکور، هیوم، کانت، لایب‌نیتس، نیچه، آگوستین و سوئین‌برن درباره مساله شر بحث‌های مهمی مطرح کرده‌اند. همچنین، در حوزه فلسفه و کلام اسلامی نیز از ابن‌سینا و فارابی و ملاصدرا و خواجه‌نصیر گرفته تا علامه طباطبایی دلایل و مباحثی را درباره شر در جهان مطرح کرده‌اند. او افزود: متفکران و فیلسوفان شرور را به انحای گوناگون تقسیم کرده‌اند. مثلاً در مورد چرایی وجود شرور طبیعی مانند زلزله، سیل یا شرور در رابطه انسانی مانند کشتار، بیماری، ظلم یا نادانی، معلولیت و جنگ سخن گفته‌اند. در این میان، کسانی مانند فارابی، ابن‌سینا، خواجه‌نصیر و آگوستین و توماس آکویناس و لایب‌نیتس شر را امری عدمی می‌دانند؛ یعنی بر این باورند که نمی‌توان شر را به خداوند انتساب داد. محمدخانی در پایان گفت: کتاب «درباره شر» شامل مقالاتی مهم درباره شر در فلسفه و الهیات است. این ۶۱ مقاله از رویکردهای مختلف انتخاب شده‌اند. نعیمه پورمحمدی یک مقدمه تحلیلی ۱۲۰ صفحه‌ای به این کتاب افزوده است که خود کتابی جدا است و می‌تواند به‌خوبی رویکردهای موجود در این حوزه را برای مخاطب تبیین کند. بااین‌حال، به نظر جای چند مقاله تألیفی در مورد شر در دیدگاه‌های حوزه فلسفه‌ یا تفکر اسلامی در این مجموعه خوب خالی است.

ابتدا زهرا پورسینا،مؤلف کتاب به معرفی اجمالی کتاب‌ پرداخت: کتاب تأثیر گناه بر معرفت پژوهشی است پیرامون یکی از جـدی‌ترین مسائلی که امروزه پیش روی‌ معرفت‌شناسان قرار دارد و آن عبارت است از بررسی امکان تأثیرگذاری گناه،به منزله مقوله‌ای دینی- اخلاقی،و عاملی‌ غیر‌ معرفتی،بر معرفت.این مسئله که همواره در حوزه‌هایی چون حوزه ادیان،عرفان،و اخلاق،همچون«اصل موضوع»پذیرفته بوده است،در حوزه مـعرفت‌شناسی عـجیب و دور از ذهن می‌نماید، زیرا اثرگذاری عوامل غیر معرفتی که نه به ساحت عقیدتی،بلکه‌ به‌ ساحت‌های عاطفی-ارادی انسان مربوط می‌شوند،بر معرفت،آن هم اگر به معنای خاص،مقوله‌ای دینی به حساب آید،به معنای تأثیر و تأثرهای‌ متقابل میان فـرایندهای اخـلاقی و معرفتی است،که با این اعتقاد رایج و عموما‌ پذیرفته شده در دنیای متجدد که نه تنها آن‌ها را از یکدیگر مستقل به حساب می‌آورند،بلکه به جداسازی‌شان برای رسیدن به عینیت‌ معرفتی توصیه می‌کنند،ناسازگار است. بدین جهت پرداخـتن بـه این موضوع‌ با‌ توجه‌ به تقابلی که با دیدگاه‌ فوق‌ دارد،ورود‌ در حوزه پژوهشی‌ای‌ نوین و زمینه‌ساز توجهی دوباره به جدیت در پرداختن به اصلاح اخلاقی نفس،حتی برای تحصیل معرفت‌ است.

ابن‌ سینا خیلی کم در مورد ساختار برهان در حوزه اخلاق سخن گفته است. اما درباره ساختار جدل در اخلاق و انواع استدلال‌های جدلی اخلاقی به تفصیل صحبت کرده است. با نظر به این رویه ابن سینا، دو پرسش در این مورد طرح شده است. یکی اینکه آیا اصلا ابن سینا، برهان را در اخلاق جاری می‌داند یا نه؟ و دیگر اینکه چرا ابن سینا به استدلال جدلی در اخلاق و توضیح ساختار آن اعتنا و اهتمام بیشتری دارد. در این درس‌گفتار، بر اساس آرای ابن سینا هر دو پرسش بررسی و تبیین می‌شود.

ابن‌سینا، طبق قاعده کلیِ «کلّ ذی ماهیّة فهو معلول»، ماهیت‌داشتن خدا را رد می‌کند. اما فخر رازی معتقد است چون وجود مشترک معنوی است، بنابراین مانند کاربرد آن در انسان که به صورت عروض بر ماهیت است درباره خدا به صورت عروض بر ماهیت است. پس، خداوند دارای ماهیت است. به نظر نصیرالدین طوسی، دیدگاه فخر رازی ناشی از مغالطه میان احکام ماهیت با وجود، ذهن با خارج، سرایت‌دادن حکم مفهوم و مصداق است. این درست است که وجود از نظر حکما، به یک معنا بر مصادیق خود اطلاق می‌شود، اما مستلزم آن نیست که ملزومات وجود، حقیقتشان یکسان باشد. این نوشتار تبیین و تحلیل مسئله از دیدگاه فخر رازی در دو بخش است: الف. اقامه برهان در اثبات ماهیت‌داشتن واجب؛ ب. نقد نظریه ماهیت نداشتن واجب‌الوجود و نقد نصیرالدین طوسی بر دیدگاه رازی به همراه تحلیل و نقد دلایل هر دو اندیشمند.

خداباوری گشوده به ­عنوان رویکرد جدیدی در عرصۀ الهیات و فلسفة دین، نظریات و دیدگاه­هایی را مطرح کرده است که هم به لحاظ فلسفی و هم به لحاظ الهیاتی (کلامی) توجه بسیاری از اندیشمندان معاصر را به خود جلب کرده است. مدعای اصلی و اساسی حامیان این رویکرد این است که بسیاری از آموزه ­های رایج دربارۀ ذات و صفات خدا (و به­طور خاص صفاتی مانند علم پیشین خدا، تغییر‌ناپذیری، انفعال­ ناپذیری و بی­زمان­بودن خدا)، برگرفته از فلسفه­ های یونانی، به‌ویژه سنت نوافلاطونی هستند و تحت تأثیر آن‌ها قرار دارند و به همین دلیل، از مسیر اصلی خودشان که همان مسیر کتاب مقدس است، فاصله گرفته ­اند. بنابراین، برای زدودن انگاره­ های نادرست فلسفی از صفات حقیقی خدا در کتاب مقدس، بایستی بار دیگر آن‌ها را بازبینی و اصلاح ­کنیم. از آن‌‌جا که بنیان‌گذاران و مدافعان این مکتب مدعی هستند که نظریاتشان در سنت خداباوری و خداباوری سنتی ریشه دارد، با نگاهی تاریخی به این جنبش الهیاتی و بررسی مسیر پیدایش آن، صحت‌و سقم ادعای آن‌ها را ارزیابی می­ کنیم. برخی از الهی­دانان و فلاسفۀ دین معاصر، خداباوری گشوده را از انواع خداباوری سنتی قلمداد می­ کنند، برخی دیگر آن را انحرافی در سنت خداباوری و برخی نیز آن را نوعی مکتب ارتدادی و بدعت ­آمیز می­دانند که در سنت راست ­کیشی جایگاهی ندارد. به­هرحال، هرچند زمان زیادی از آغاز این جنبش نمی­ گذرد توانسته است نظرها را، چه موافق چه مخالف، به خود جلب کند؛ تعداد بسیار زیاد مکتوباتی که در تأیید یا ردّ این مکتب نگاشته شده است، شاهد این مدعاست. بنابراین، جا دارد ما نیز با استفاده از منابع بسیار غنی خود در سنت فلسفی‌ـ‌کلامی اسلام و با شناخت کاملی از این دیدگاه، وارد عرصۀ بحث­ های جدید در حوزۀ الهیات و فلسفة دین شویم.