جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نسبی‌انگاری اخلاقی یکی از مکاتب کهن فرااخلاقی است که به وجود ویژگی‌های اخلاقی، و صدق و توجیه احکام اخلاقی می‌پردازد. با این حال، بخشی از بحث‌های مربوط به نسبی‌انگاری متوجّه معناشناسی جملات نسبی است. نظریات نسبی‌انگارانۀ سنّتی زمینه‌گرا هستند، به این معنا که احکام اخلاقی را دارای عنصری می‌دانند که به نحوی ارجاع به گوینده دارد. این دیدگاه نسبی‌انگاری را با چالش‌هایی مواجه می‌کند، از جمله این‌که اختلاف نظر که یکی از اسباب عمدۀ گرایش به نسبی‌انگاری است، به سوء تفاهم فروکاسته می‌شود. برخی نسبی‌انگاران اخیراً تلاش کرده‌اند تا نظریاتی ارائه دهند که با ثابت دانستن محتوای احکام، دچار مشکلات زمینه‌گرایی سنتی نباشد. یکی از این تلاش‌ها، نظریۀ نسبی‌انگاریِ دربارۀ خود (de se relativism) اندی ایگن است. ایگن با ترکیب نظریۀ دیوید لویس درباب محتوای باور، نظریۀ رابرت استالنیکر درباب اظهار، و نظریۀ استعدادی دیوید لویس درباب ارزش، بر آن است که نظریه‌ای نسبی‌انگارانه دربارۀ ارزش ارائه کند که با طبیعی‌انگاری، درونی‌انگاری احکام اخلاقی، و شناختی‌انگاری سازگار باشد، و از اشکالات دیگری که خودِ او بر زمینه‌گرایی وارد می‌کند مبرّا باشد. در این مقاله نظریۀ ایگن بررسی می‌شود و نشان داده می‌شود که نظریۀ او نه‌تنها از اشکالات وارد بر زمینه‌گرایی رها نیست، بلکه به دلیل پذیرش نظریۀ لویس در باب محتوای باور بار بیشتری بر دوش دارد که آن را نسبت به دیگر نظریات نسبی‌انگارانه مرجوح می‌سازد.

مسئله نقش عقل و محدوديت‌هاي آن در شناخت معارف دين، همواره مورد بحث بوده است. برخي معتقدند که عقل هيچ نقشي در شناخت معارف دين ايفا نمي‌کند و گروهي ديگر نيز براي عقل نقش‌هاي مختلفي به ‌صورت حداکثري و حداقلي در شناخت قائل‌اند. کاوش‌هاي مقاله حاضر، بررسي عقل از منظر علامه طباطبائي و شهيد مطهري است. بر پايه بازخواني مباني طراحي‌شده علامه، مسئله تعارض عقل و وحي اساساً منتفي است؛ زيرا عقل فلسفي عهده‌دار ارزيابي شروط سه‌گانه قطعيت وحي است. از‌اين‌رو، وحي غيرمطابق با عقل قطعي فلسفي عملاً به دايره ظنون کشانده شده، هيچ‌گاه وحي قطعي‌اي به‌ دست نخواهد آمد که با عقل قطعي در تعارض باشد؛ وحي ظني برجاي‌مانده نيز، به ‌دليل «ظهور لفظي» صلاحيت حجيت و تقدم بر رهاورد تجارب بشري، يعني فلسفه را نخواهد داشت. رويکرد فلسفي شهيد مطهري به پرسش از رابطه عقل و دين اين است كه نسبت عقل و دين از اساسي‌ترين مسائل حوزة معرفت ديني و فلسفي است که از ديرباز ذهن انديشمندان را به خود مشغول داشته و ديدگاه‌هاي متفاوتي را هم دامن زده است. نگاه شهيد مطهري به اصول دين به‌مثابه مدخلي عقلي بر ديگر اجزاء منظومه دين، جايگاه عقلي ويژه‌اي براي اصول دين ترسيم مي‌کند که به نوبه خود واجد ارزش فلسفي است.

کتاب حاضر نتیجه پژوهشی است در موضوع «پژوهشنامه اخلاق و فناوری اطلاعات» که به کوشش محسن جوادی انجام شده است. هدف در این پژوهش، بررسی وضعیت اخلاقی عمل در دنیایی است که به مدد سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای رایانه‌ و فضای مجازی، قدرت پردازش اطلاعات و تدارک ارتباطات آدمی به نحو فزاینده‌ای رشد یافته است. علاوه بر تعیین هنجارهای اخلاقی، عمل در چنین فضایی، بررسی آثار این وضعیت در زندگی انسان به ویژه آثار اخلاقی آن نیز مورد بحث قرار گرفته است.

همواره پی‌بردن به غایت و انگیزه رفتارهای انسان از مسائل قابل توجه روانشناسان و فلاسفه اخلاق بوده است. خودگرایان انگیزه تمامی اقدامات خیرخواهانه انسان را دستیابی به نفع شخصی تلقی می‌کنند. در مقابل، دیگرگرایان می‌گویند انسان می‌تواند صرفاً برای تأمین منافع و رفاه دیگری کار کند و هیچ چشم‌داشت شخصی نداشته باشد. دنیل بتسون و تامس نیگل روانشناس و فیلسوف معاصرآمریکائی با دو شیوه‌ی متفاوت از حامیان جدی و سرسخت دیگرگرایی‌اند. بتسون با رویکردی تجربی و با طرح فرضیه آلتروئیسم ـ همدلی ضمن به چالش‌کشیدن ادعاهای خودگرایان از نوعی دیگرگرائی روانشناختی دفاع می‌کند. وی از طریق آزمایشات دقیق تجربی توانست وجود انگیزه دیگرگرایی در ذات انسان را ثابت ‌نماید. بنا به ادعای او احساسِ عاطفی نگرانیِ همدلانه موجب ایجاد انگیزه دگرخواهانه جهت تأمین رفاه مطلوب دیگری می‌شود. از سوی ‌دیگر نیگل با روش تفسیری خود از امکان نوعی دیگرگرایی با انگیزشِ عقلانی دفاع کرده، معتقد ‌است دیگرگرایی بی‌طرفانه لازمه عقلانیت و شرط برقراری اخلاق است. این مقاله با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی به توصیف و ارزیابی آراء بتسون و نیگل پرداخته ‌است. درنهایت نشان می‌دهد که تلقی آن دو از دیگرگرایی و نسبت دیگرگرایی با اخلاق متفاوت است. اما نکته مهم این است که دو رویکرد متفاوت فوق به دیگرگرایی با هم می‌توانند پشتوانه محکمی برای رد خودگرایی باشند.

فلسفه رشر دفاع از عقلانیت اهداف در برابر عقلانیت ابزاری است. رشر عدم توجه به جامعیت مفهوم عقلانیت را موجب درک ناقصی از عقلانیت می‌داند. عقلانیت عملی علاوه بر جنبه ابزاری، جنبه ارزش‌شناختی دارد که مناسب بودن اهداف را تعیین می‌کند و این دو مولفه به صورتی منسجم و هماهنگ درهم آمیخته‌اند. رشر شکاف بین واقعیت و ارزش را مهم می‌داند و برآن است که با گام کوتاه بدیهیات می‌توان از آن گذر کرد. با غیر منطقی دانستن نسبی‌گرایی و اثبات عقلانیت اهداف و اصول بنیادی عقلانیت به جهانی بودن عقلانیت اصرار می‌ورزد. وی با معرفی سلسله مراتب هنجاری برای انتخاب یک راه حل عقلانی در یک موقعیت معین، وابسته بودن تصمیم‌های عقلانی به محیط پیرامونی، نیز نسبیت عقلانیت در لایه‌های پایینی را می‌‌پذیرید. در پژوهش حاضر بعضی از ارکان نظریه رشر: بهینه‌سازی، مفهوم آدمیت، تعهد وجودی به درک نفس و رابطه واقعیت و ارزش مورد نقد قرار گرفته است.

استاد جوادی در این گفتار ‌می‌کوشد با توجه به مسئلۀ «حسن و قبح عقلی» و بررسی «نقش عقل در استنباط قواعد دینی»، مقدمه‌ای برای بررسی جنبش احیای اعتزال ـ‌که در ایران توسط کسانی مثل دکتر سروش مطرح می‌شود‌ـ پی‌ریزی کند. وی در ابتدا معنای لفظی و مصطلح حسن و قبح عقلی را تشریح می‌کند و سپس مفهوم آن را در فلسفۀ اخلاق از دیدگاه‌های مختلف می‌کاود. او در ادامه با طرح مسئلۀ عقل و شرع و رابطۀ آنها می‌کوشد روشن نماید حدود استقلال عقل درصورت پذیرش مصدریت و مرجعیت آن تا کجاست و اینکه با پذیرش چنین قاعده‌ای با چه چالش‌هایی روبه‌روخواهیم شد.