جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر درصدد بازخوانی رویکردی در توسعه‌اندیشی است که توسعه را به مثابه یک امر فرهنگی تلقی می‌نماید؛ در این میان به بازخوانی انتقادی رویکرد «توسعه»ای ضیاءالدین سردار پرداخته می‌شود که چنین تلقی‌ای را از توسعه دارد. برای این مهم، با روش اسنادی به داده‌های مورد نیاز دست یافته و با رویکردی توصیفی-تحلیلی به بازخوانی انتقادی آراء او در این زمینه پرداخته شده است. ابتدا نگاه سردار به توسعه، تطور آن، نسبت توسعه با مقولات دیگری چون جهانی‌شدن، توسعه و رشته‌های دانشگاهی در دورۀ معاصر، بازنگری در امر توسعه و نسبت فرایند اسلامی‌سازی در کشورهای مسلمان با آن را مورد تأمل قرار داده، سپس به نقد و بررسی آراء وی در این زمینه خواهیم پرداخت. مهم‌ترین یافته این پژوهش آن است که نزد سردار، «توسعه» به مثابه یک امر فرهنگی است که تاکنون وجهه‌ای «منفی» داشته است که غرب به وسیلۀ آن، آیندۀ فرهنگ‌های غیرغربی را تحت استعمار خود در آورده و بر آنها مسلط شده است. لذا در این رویکرد، اساساً بازخوانی امر توسعه در فرهنگ‌های غیرغربی به معنای توجیه کاستی‌های این پروژه برای کارآ نشان دادن چنین مقوله‌ای در کشورهای غیرغربی است و سردار شکل‌گیری رشته‌های دانشگاهی در عرصه‌های انسانی را بازیگرانِ فرایند توجیه و ترغیب الگوی غربی توسعه می‌داند که اسلامی‌سازی دانش از سوی سردار نیز در چنین فضایی فهم شده است.

مسئلة اصلی پژوهش حاضر، بررسی روش‌شناسی تأویلی نصر حامد أبوزید، متفکر و نواندیش معاصر مصری است. پروژه فکری این اندیشمند مسلمان، نوعی از تاریخ‌نگاری تأویل در اسلام و در چهارچوب مطالعات زبان‌شناختی است که از خلال چنین رویکردی، دیدگاه خود را در خوانش متون دینی اتخاذ می‌نماید. با توجه به تأثیری که وی بر مطالعات ادبی- انتقادی در کشورهای عربی-اسلامی داشته است، هدف از انجام این پژوهش بررسی رویکرد تأویلی این اندیشمند در خوانش متون دینی است که نتیجه چنین مطالعه‌ای، به فهم ریشه‌های اندیشمندی او و الزامات و دلالت‌های افکار او در ساحت‌های گوناگون فکری کمک خواهد نمود. روش انجام این پژوهش، توصیفی- تحلیلی است. در این نوشتار، نخست به زمینه‌های شکل‌گیری روش‌شناسی وی و سپس به پیش‌فرض‌های نظری رویکرد تأویلی او پرداخته‌ایم و در ادامه، ابعاد مختلف روش‌شناسی او را توضیح داده و به این نتیجه ره سپردیم که ابوزید، در ارائة اندیشه‌ها و دیدگاه‌های تأویلی خود مبتنی بر تاریخ تأویل در تمدن اسلامی (مخصوصاً در میان جریان‌های کلامی همچون معتزلیان و اشاعره و عرفانی همچون محیی‌الدین ابن عربی) از یک سو و و بازشناسی جریان‌های تأویلی مدرن، با اتخاذ روشی تلفیقی و با به کارگیری روش تأویل در «چهارچوب قوانین زبان‌شناختی» در دوره‌ای و تأویل به منظور «ترسیم معنای زندگی» در دوره‌ای دیگر، کار خود را به پایان برده است. در پایان نیز به برخی کاربردها و دلالت‌های روش‌شناسی او اشاره می‌شود.

جامعه و فرد و نسبت این دو، یکی از مسائل مهم فلسفی مورد توجه متفکران است. اصحاب علوم اجتماعی مدرن، سه دیدگاه در پاسخ به این پرسش ارائه کرده‌اند. برخی در برابر جامعه، به فرد اصالت داده‌اند و برخی در برابر فرد، جامعه را اصیل می‌دانند و گروهی دیگر نگاه ترکیبی بین فرد و جامعه را لحاظ کرده‌اند. اهمیت این مسئله از آن حیث می‌باشد که هر پاسخی که به پرسش نسبت و اصالت فرد یا جامعه ارائه شود، مسیر تحقیقات علوم انسانی و اجتماعی را شکل می‌دهد. سٶال این پژوهش آن است که فلاسفه مسلمان معاصر با تکیه بر مبانی عقلانی و فلسفی چه پاسخی به رابطه فرد و جامعه ارائه کرده‌اند؟ اگرچه در لابه‌لای آثار متفکران متقدم مسلمان همچون فارابی، خواجه نصیرالدین طوسی و ابن خلدون می‌توان پاسخی برای نسبت فرد و جامعه یافت، اما به واسطه آشنایی فلاسفه مسلمان معاصر با علوم اجتماعی جدید، آثار و نظرات مختلف و مستقلی در خصوص نسبت فرد و جامعه یا اصالت فرد و یا جامعه بیان و تألیف شده است. نگارندگان بر این باورند که فلاسفه معاصر ایران را از حیث پاسخ آن‌ها به نسبت فرد با جامعه، می‌توان به سه گروه اصالت فرد، اصالت جامعه و اصالت جامعه و فرد طبقه‌بندی نمود. هر یک از آن‌ها برای اثبات دیدگاه خود، ادله‌ای عقلی و نقلی ذکر کرده‌اند که باعث تضارب آراء و پیدایش نظریات بدیع مبتنی بر آموزه‌های اسلامی شده است. در این پژوهش با رجوع به منابع و آثار موجود و توصیف اسناد و تحلیل محتوا به کشاکش و بحث‌های شکل‌گرفته پیرامون فرد و جامعه پرداخته شده است.

مفهوم مادری همواره یکی از شایان توجه‌ترین مفاهیم در ارتباط با زنان است، با وجود آیاتی در شرح و توصیف کیفیت رابطه‌ی زنانگی و مادری‌، به نظر می‌رسد تا چند دهه‌‌ی اخیر با در نظر گرفتن منحصر به فرد بودن این ویژگی بیولوژکی برای زنان، این رابطه، امری بدیهی و روشن انگاشته می‌شد. اما با به چالش کشیدن مفهوم مادری از جانب اندیشه‌ها و اندیشمندان فمنیستی، متفکران مسلمان با ارجاع به تفاسیر آیات قرآن که در ارتباط با موضوع تربیت و مراقبت از کودک قرار می‌گیرد بیش از پیش تلاش کرده‌اند تا ارزش‌ها و اصول رویکرد اسلامی را نسبت به این مسئله به طور دقیق مشخص کنند. بسیاری از پاسخ‌ها به چالش‌های فمنیستی منجر به ارائه‌ی تفاسیر جدیدتر و حتی به گونه‌ای همسوتر با تفکرات فمنیستی شده است. بنابراین پرداختن به ابعاد گوناگون مفهوم مادری و مشخص کردن جایگاه آن در وضعیت پیش رو امری ضروری است .در این مقاله نگارنده پس از تعریف، تجزیه و تحلیل مفهوم مادری، با استفاده از روش مقایسه ای به گردآوری مطالب به صورت کتابخانه‌ای و بررسی مقایسه‌ای نقش زنان در پایگاه مادری از دیدگاه علامه طباطبایی و امینه ودود پرداخته است.

معرفت از ریشه "عرف" به معنای شناخت و علم به چیزی به همان صورت که هست ، می باشد. توجه به نیروی مابعدالطبیعه و شناخت مبداء عالم از زمان های کهن تا کنون هاله ای از ابهام در ذهن بشر ایجاد نموده و او را با این پرسش رو به رو کرده است که چگونه می توان به معرفت و شناخت مبداء عالم دست یافت؟ و چه راهی آدمی را بهتر و سریع تر به این مقصود می رساند؟ در مقام پاسخ گویی به این پرسش دو جریان مهم تاریخی از دیرباز موجود بوده است که از لحاظ ماهیت و روش در مقابل هم قرار داشته اند. اول، جریان عقل و فلسفه و دوم، جریان قلب و عرفان. با دقت در اصحاب عقل و عرفان، می توان ملاصدرای شیرازی را به حق از نوآوران و اولیای فلسفه و حکمت دانست و بی تردید باید جلال الدین محمد بلخی را از ستارگان عالم عرفان به شمار آورد. اگر چه ابزار و وسیله شناخت در عرفان، دل و شهود قلبی می باشد، اما در بررسی آثار مولوی علاوه بر آن به اقبال و توجه ویژه وی به عقل نیز پی می بریم.هم چنین باید توجه نمود که فلسفه ملاصدرا همان گونه که بر عقل و استدلال تکیه دارد ، عرفان و شهود قلبی را نیز در درون خود جای داده است. این رساله به بررسی هر یک از دو جریان فلسفه و عرفان در باب شناخت خداوند و معرفه الله پرداخته و آراء دو تن از اندیشمندان و بزرگان آن یعنی صدرالمتالهین شیرازی و جلال الدین محمد بلخی را در این باره مورد تحلیل قرار می دهد.

چکیده پژوهش حاضر وجود خلیفه الله را عقلا ضروری و کمال تمام هستی را در گرو کمال عالی و نهایی انسان می داند به گونه ایی که از سویی با توجه به قوس صعود، اتحاد با عقل( فعال) و از سویی دیگر بر اساس اتحاد عقل و عاقل و معقول و با توجه به قوس نزول که عقل بر عالم تقدم دارد، تقدم خلیفه الله را بر عالم اثبات می کند. این تحقیق در سه فصل ساماندهی شده است: در فصل اول به تعاریف و کلیات پرداخته شده است. فصل دوم، دلایل ضرورت خلیفه الله از دیدگاه اندیشمندان را بیان می کند. فصل سوم، به جایگاه و کمال خلیفه الله براساس نظام فلسفی صدرا توجه کرده است.

چکیده معجزه از مواضع مسأله خیز فلسفه و کلام است . یکی از مسائل اساسی این حوزه که نسبت به سایر مسائل تقدم منطقی دارد، اخذ مفهومی درست از واژه اعجاز می باشد . آیا فیلسوفان و متکلمان تصور یکسانی از اعجاز دارند ؟معجزه در دیدگاه های گوناگون چه نسبتی با قوانین حاکم بر طبیعت دارد ؟تعبیر خارق العاده از مفهوم اعجاز ، مفهوم سازی های مختلف اهل کلام و فلسفه همچون نقض قانون طبیعت ،خلاف العاده بودن ، فراطبیعی بودن و خرق ناموس طبیعت بودن را به دنبال دارد . ارائه تصویر واضح و متمایز از معجزه ، نقش اساسی در تحکیم اعتقاد به انبیاء را به عهده خواهد داشت . این نوشته با نگاهی به آثار مطرح دو حکیم مؤسس در عرصه فلسفه ، یکی به عنوان نماینده حکمت مشاء و دیگری نماینده حکمت متعالیه ، درصدد تبین عقلانی از مقوله اعجاز بوده و سعی کرده است تفسیری منطقی و مستدل از این مهم ارائه دهد .این دو فیلسوف برای نفس آنچنان قدرتی قائل شده اند که در سایه طهارت و قوت می تواند در هیولای عالم عنصری تغییر ایجاد کند و این همان معجزه است. بعضی با طرح شبهات و تشکیکات فراوان و یا مطرح نمودن سحر در کنار اعجاز ، سعی کرده اند اعتبار و حقانیت معجزه را نزد اکثریت مردم کاهش داده و ایمان آنان را متزلزل کنند .بنابراین با تبیین علمی و عقلی از ماهیت معجزه وکرامت و بیان تفاوت های آن دو با سحر ، پاسخ مناسبی در برابر شبهه افکنان خواهیم داشت. کلید واژه: معجزه ، کرامت ، سحر ، ابن سینا ، ملاصدرا.

در این پژوهش، داده‌ها به صورت اسنادی و کتابخانه‌ای گردآوری شده‌اند و با روش توصیفی ـ تحلیلی به تحلیل محتوای آنها پرداخته می‌شود و نیز با رویکردی اجتماعی به علم کلام تلاش خواهد شد خاستگاه‌های اجتماعی پیدایش اندیشه کلامی شخصیتی چون ابن‌تیمیه مورد بررسی قرار گیرد. مهم‌ترین نتایج تحقیق حاکی از آن است که عوامل اصلی تأثیرگذار در شکل‌گیری اندیشه‌های وی را می‌توان در قالب مؤلفه‌هایی چون «شرایط سیاسی»، «سقوط خلافت عباسی» و به دنبال آن، «اضمحلال اقتدار سیاسی بخشی از جامعه اسلامی»، «مناقشه‌های معرفتی»، «مناقشه‌های کلامی»،«جهت‌دهی خاص به روش‌های فهم آیات، روایات و احادیث نبوی» و «فعالیت دراویش و نصیریه» در شام احصاء نمود. جاذبه‌های اندیشه ابن‌تیمیه با توجه به شرایط بحرانی جهان اسلام، وضعیتی را به بار آورده است که همچنان خود را در جریان‌های سلفی معاصر احیا می‌کند.

حکومت اسلامی مفهومی مهم است که به‌مجرد هجرت پیامبر اسلام (ص) از مکه به مدینه، سازواره‌ها و ساختارهای آن به‌واسطۀ ایشان و مبتنی بر تعالیم الهی مندرج در پیام وحی تکوین یافت تا به‌واسطۀ قدرت سیاسی، روح اسلام در کالبد جامعه دمیده شود. لیک پس از رحلت ایشان، این مفهوم در معرض تأویل‌ها و تفاسیر مختلف قرار گرفت و منازعات گوناگونی حول مقام جانشینی و خلافتشان (از زمان خلفای راشدین تا بنی‌امیه و بنی‌عباس و درنهایت امپراتوری عثمانی) بین فرق گوناگون اسلامی، اعم از شیعه و سنی، شکل گرفت که عواقب برخی از این اختلافات و منازعات کماکان نیز دامن‌گیر جهان اسلام (خاصه پس از الغاء خلافت عثمانی و در منطقۀ حساس خاورمیانه) است. این مقاله در ابتدا به نحوی موجز و مختصر، به زمینه‌ها و بافت‎های اجتماعی و ایدئولوژیکی ظهور جنبش‌ها و جریان‌های اسلام‌گرای معاصر در منطقۀ خاورمیانه و جهان اسلام اشاره‌کرده و پس ‌از آن، به بررسی تطبیقی ویژگی‌ها و شاخصه‌های مهم مفهوم حکومت اسلامی از منظر دو متفکر اثرگذار در جهان اسلام، یعنی امام خمینی (1902-1989) از جهان تشیع و سید قطب (1906-1966) از جهان تسنن، در حوزه‌های کلان «فرهنگی، عقیدتی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی» می‌پردازد و تشابهات فکری این دو اندیشمند مسلمان را در حوزه‌های مذکور می‌کاود و درنهایت نیز ابوابی را برای مطالعات تطبیقی و تقریبی هرچه بیشتر در این باب می‌گشاید

اهمیت جایگاه علم در فرهنگ اسلامی و توسعه و رشد انواع مختلف علوم در این حوزه تمدنی باعث شده است که همواره «طبقه‌بندی علوم» جز لاینفک تفکر مسلمین در عرصه علم و علم‌پژوهی باشد. امروزه طبقه‌بندی علوم از مباحث مطرح در فلسفه علم است که در آن از روش‌ها، موضوعات، غایات و نیز شناخت درباره چیستی، اصول و مبانی علوم بحث می‌شود. لازمه اقبال به این مهم در مباحث معرفت‌شناسی، در وهله اول حاکمیت بنیان‌های فکری واضع آن و در مرتبه دوم، تحقق نسبی علوم منشعب از این طبقه‌بندی در جامعه علمی است که این شروط درباره علوم شرعی و سازگاری آن با علوم غیرشرعی در تمدن اسلامی از دیرباز تحقق یافته است. اما در سده اخیر و پس از ورود مبانی معرفتی تفکر مدرن، به ارزش معرفتی این علوم خدشه وارد شده است. از این رو، در مقاله حاضر، سه نوع از طبقه‌بندی‌های مهم در تمدن اسلامی که توسط فارابی، غزالی و خواجه نصیرالدین طوسی ارائه شده است، بازخوانی خواهد شد. سپس به چگونگی تحقق این تجربه تاریخی یعنی تلقی دینی از همه علوم و سازگاری معرفتی بین علوم شرعی و غیرشرعی می‌پردازیم. در پژوهش حاضر با اتخاذ رویکردی بنیادی، از روش اکتشافی و مراجعه مستقیم به مراجع دست اول استفاده شده است.