جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مثنوى مولوى یکى از برجسته ترین شاهکارهاى جهانى است که به باور متفکران و ادب شناسان ایرانى و غیر ایرانى نقشى فراوان در غناى فرهنگ و هویت اسلامى و ایرانى داشته است و فکر و ذهن و زبان و قلم بسیارى را در ساحل دریاى اندیشه خود مشغول و متحیر نگاه داشته است. اکر چه تعداد صاحب نظران و محققانى که درباره آراء و آثار مولوى بویژه مثنوى او سخن گفته و زوایاى اندیشه هاى او را گشوده اند فراوانند، بازشناسى، تحلیل گفتارها و جستارهاى پیشینیان و مقایسه آنها موضوع مستقل و کلانى است که این رساله درصدد بررسى آن است. بر این اساس از آنجایى که در سده اخیر نتیجه عمده پژوهشها در حوزه علوم مختلف، به دلایل گوناگون در قالب مقاله درآمده و آنچه در این قسم از تحقیقات عرضه مى شود، زبده و عصاره معارف بشرى است، این پژوهش مى کوشد به بررسى، نقد و طبقه بندى کلیه مقاله هاى فارسى پیرامون این اثر سترگ یعنى مثنوى معنوى اهتمام ورزد. بر این اساس نگارنده این رساله پس از شناسایى و بازیابى حدود 640 مقاله در باره مثنوى معنوى، به طبقه بندى مقاله ها از نظر موضوعى و تاریخى پرداخته و مقاله هاى هر بخش را با دقت لازم نقد و بررسى کرده و دلایل غث و سمین مقاله هاى هر بخش را با استدلال کافى و وافى نشان داده است. پس از بررسى مجموعه مقاله هاى شناسایى شده بر اساس منابعى چون فهرست مقالات فارسى، کتاب شناسى مولوى، نمایه ها و.... دهه هشتم سده اخیر با 363 مقاله چاپ شده بیشترین تعداد مقاله را از نظر کمیت به خود اختصاص داده است که دلایل رشد کمى و حتى کیفى آن در رساله نشان داده شده است. ضمن اینکه سال 1378 به دلیل استقبال فراوان محققان در جهان و ایران با 57 مقاله در راس این هرم قرار دارد. در بخش اصلى رساله، کلیه مقاله ها از نظر موضوعى و ساختارى به 14 گروه، طبقه بندى شده که بیشترین تعداد مقاله مربوط به موضوع شروح و نقد و تصحیح مثنوى (93 مقاله) و موضوع مربوط به دین و عرفان و فلسفه در مثنوى (86 مقاله) بوده است. موضوعات دیگر علاوه بر دو مورد فوق جنبه هاى کلامى، فقهى، عقل و عشق، داستانهاى مثنوى، معرفت شناسی، شخصیت شناسى و... مثنوى است. بر این اساس مقاله هاى هر بخش نقد، تحلیل و طبقه بندى شده و نتایج مقاله هاى هر بخش به صورت تطبیقى نشان داده شده است.

حضرت سلیمان علیه‌السلام یکی از ستارگان آسمان نبوت و چهارمین پسر داوود (ع) از "بت شبع" است. "ناتان نبی" او را به فرمان خدا، "سلیمان" یعنی پر از سلامت نامید زیرا هنگام سلطنت و حکومت او دوران صلح و آرامش بود. نام دیگر وی "یدیدیا" یعنی محبوب خداست. نام این پیامبر بزرگوار هفده بار در قرآن مجید مذکور است. حضرت سلیمان علیه‌السلام، فرزند و جانشین حضرت داوود علیه‌السلام و از انبیای بزرگ الهی در میان قوم بنی اسرائیل بوده است. وی همانند پدرش علاوه بر مقام نبوت، حکومت و سلطنت نیز داشته است. داستان زندگی آن حضرت، بارها در آثار شاعران و نویسندگان ایرانی مطرح شده که از مهم‌ترین آنها می‌توان به مثنوی مولوی اشاره کرد. در پژوهش حاضر ابتدا اجمالا تلمیح و ویژگی‌های آن بیان می‌شود و سپس چهره‌ی حضرت سلیمان(ع) به طور مختصر معرفی و بعد از آن به مباحثی همچون تسلط آن حضرت بر شیاطین و جنیان، منطق‌الطیر، تسخیر باد، حکومت و در نهایت مرگ آن حضرت پرداخته می‌شود. همچنین اشارات قرآنی و تاریخی در باب آنها بیان و بازتاب این اشارات نیز در مثنوی مولوی نمایانده می‌شود.

 لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

بعد از قرآن و سخنان رسول خدا (ص) گرانبهاترین اثر معنوی که در دست داریم نهج‌البلاغه است .در این اثر تابناک ه گزیده‌ای از سخنان امام علی (ع) است ، مسائل گوناگون دینی، اخلاقی، سیاسی، اجتماعی، تاریخی و ادبی، در زیباترین الفاظ و عالی‌ترین معانی مطرح شده است .بنابراین، تحقیق در ابعاد مختلف نهج‌البلاغه و سعی در شناختن و شناساندن بیشتر آن، کاری شایسته و ضروری، و خدمتی بزرگ به جامعه انسانی است .در این رساله با توجه به کتب مهمی که دانشمندان اسلام در اخلاق نوشته‌اند، پیرامون بعد اخلاقی نهج‌البلاغه تحقیق شده و 62 موضوع اخلاقی از آن استخراج گردیده است .هر موضوع با آیه‌ای از قرآن یا حدیثی از پیامبر اسلام (ص) آغاز گردیده و مختصری در مورد آن موضوع صحبت شده و خلاصه و نتیجه‌ای از سخنان علی (ع) بیان گردیده است .سپس سخنان آن حضرت (ع) پیرامون موضوع مورد بحث ، با ذکر شماره نقل گردیده و به زبان فارسی ترجمه شده است .همچنین پیرامون 62 موضوع مذکور، در مثنوی مولوی نیز تحقیق شده و سخنان آن عارف بزرگ و فقیه وارسته استخراج گردیده و برای تفسیر و توضیح نکات اخلاقی و کلام علی (ع) مورد استفاده قرار گرفته و میزان عشق و ارادت آن بزرگوار نسبت به علی (ع) و تاثیرپذیری از کلام آن حضرت (ع) روشن گردیده است .

این مقاله به مطالعه تطبیقی و معرفت شناختی عشق الهی در آثار منظوم دو عارف بزرگ، مولوی و جرج هربرت، می پردازد. این دو شاعر که یکی از فرهنگ اسلامی برخاسته است و دیگری از فرهنگ مسیحی، هیچ قرابتی از نظر زمانی، مکانی و فرهنگی با هم ندارند، معهذا فهم آنها از عشق الهی بسیار به یکدیگر نزدیک است. مطالعه تطبیقی مثنوی و دیوان مولوی با معبد هربرت حکایت از جهانی بودن این مفهوم دارد. این مقاله با بررسی کوتاه تعاریف عشق الهی در متون فلسفی اسلام و غرب آغاز می شود و سپس به بررسی تطبیقی آن در آثار منظوم این دو شاعر عارف می پردازد. علت اصلی تشابه مفهوم عشق الهی در آثار این دو شاعر به طبیعت این تجربه بر می گردد که همانا عشق به حقیقت مطلق است، عشقی که بشر در تمام عصرها و مکان ها بدون توجه به میراث فرهنگی و ملی در درون خود احساس نموده است.

معنای درست ولایت ناظر است بر عشق و مومن عاشق بوده و ایمان عشق ورزیدن است. موضوع اصلی مثنوی نیز عشق است. مولوی در مثنوی از ماهیت عشق، راه رسیدن بدان و... سخن می گوید. مولوی از میان سه رویکرد به دین یعنی: اخباری گری، عقل گرایی و باطن گروی، راه سوم را بر گزیده است؛ چرا که این راه همان راه عشق است. به نظر او پس از پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی (ع) مرجع نیل به این راه است. بنابراین مثنوی کتاب ولایت و مولوی شیعه نیز هست؛ البته نه در معنای رایج آن بلکه در معنای حقیقی آن یعنی اعتقاد به استمرار روح نبوی در امیرالمومنین و اعتقاد به اینکه پس از پیامبر هدایت حیی (ولایت) برای رسیدن به عشق وجود دارد.

انگیزه اصلی و اساسی مولوی در سرودن مثنوی، آموزش و تعلیم است. وی به عنوان شاعری واقع گرا، از واقعیت های پیرامونی خویش بسیار تاثیر پذیرفته است و آنها را برای بیان نکات عالی اخلاقی، عرفانی و الهی به کار گرفته است. در این میان از طنز و هزل نیز به عنوان واقعیتی انکار ناپذیر و وسیله ای برای جذب مخاطبان مثنوی بهره برده است.در این جستار تلاش می کنیم تا ابتدا طنز و هزل را از دیدگاه برخی صاحب نظران تعریف کنیم و سپس این نکته را باز نماییم که مولانا جلال الدین بلخی با توجه به واقعیات جامعه و شناخت درست مخاطبان خویش، از طنز و هزل برای آموزش اخلاق و عرفان و ... به خوبی استفاده نموده است.

خواب، رویا و مرگ از پدیده های مرموز و پرشگفت بشری است که پیوسته ذهن انسان را به خود مشغول داشته است. اندیشمندان، عارفان، روانشناسان و... همگی تلاش کرده اند تا از زاویه نگاه خویش پرتوهایی به این عوالم ناشناخته افکنده، گوشه هایی از آن را روشن و تشریح کنند.در اندیشه دینی خواب و مرگ هر دو مسوول انتقال روح به عالم ملکوت اند و از این رو شباهت بسیاری به یکدیگر دارند، با این تفاوت که در مرگ انتقال دائم روح صورت می گیرد و در خواب انتقال موقت.مولوی با بهره گیری از اندیشه های قرآن و حدیث، علاوه بر خواب و مرگ طبیعی، انواع دیگر این دو پدیده را از منظر عرفانی مورد توجه قرار داده است. در این پژوهش تلاش شده است تا با بررسی خواب و مرگ از دیدگاه عرفانی، ارتباط این دو از نظر مولوی تشریح و تبیین گردد.

مطالعه و بررسی در سیر مباحث بلاغت نشان می‌دهد در منابعی نظیر صناعتین و البیان‌و‌التبیین، توجه به موضوع اقتضای حال از نخستین تعاریف نقل شده برای بلاغت و از اساسی‌ترین معیارهای بلاغت کلام و متکلم به شمار رفته است. در دوره‌های بعد نیز در تألیفات مربوط به حوزه بلاغت چه در آثاری که بر مبنای نقد و تحلیل شعر شاعران گوناگون تألیف شده نظیر الموازنه و الوساطه و چه آثاری که در پی اثبات دلایل اعجاز قرآن بوده، این موضوع کم و بیش مطرح شده است. همچنین این بحث در آثار متعددی که توسط بزرگانی چون ابن‌سنان و سکاکی در شرح و تفصیل آراء و اندیشه‌های بلاغی جرجانی تألیف شده مورد توجه قرار گرفته و نیز در سلسله آثاری که به صورت مطول و مختصر در تبیین مبانی نظری علوم بلاغی و در تکرار و تأیید کتب بلاغی متقدم تألیف شده بسط و توسعه یافته است. در برخی از تألیفات بلاغی دوران معاصر با الهام گرفتن از مباحث برخی نظریه‌های زبان ‌شناسی چون کاربرد‌ شناسی و تحلیل گفتمان نکات سازنده و قابل تأملی در جهت تکمیل و رفع کاستی‌های موضوع اقتضای حال در علم معانی مطرح شده که زمینه را برای تبدیل این مبحث مهم بلاغی به یک نظریه زبانی فراهم ساخته است.اگرچه به نظر می‌رسد موضوع «اقتضای حال» و اهمیّت توجه به مقتضیات احوال در دوره‌های مختلف از محوری‌ترین مبانی مباحث بلاغی است؛ اما در هیچ یک از منابع متقدم و متأخر مبانی نظری آن به صورت مدون و دقیق تبیین نشده است. در بخش اول این پژوهش دیدگاه‌های متفکران، در دوره‌های متقدم و متأخر، درباره این موضوع بررسی و نقد شده است. سپس براساس مبحث اقتضای حال و با توجه به عوامل چهارگانه (متکلم (گوینده)، مخاطب، کلام، بافت موقعیتی) تشکیل دهنده یا موثر در شکل گیری کلام، الگویی برای تحلیل متون تدوین شده است. این الگو یا نظریه تبیین شده بر اساس اقتضای حال، دارای اصول و مبانی است که می‌توان با کاربست آن به تحلیل چگونگی زبان در یک کلام پرداخت و نحوه شکل گیری آن را بررسی کرد. در نهایت کارایی این طرح در بخش‌های گوناگون مثنوی راستی آزمایی شده است. در این بخش سعی شده است تأثیر موضوع اقتضای حال (بر مبنای اصول پیشنهادی در این پژوهش) در چگونگی دیباچه‌ها، پیش‌گفتارها و داستان‌های مثنوی بررسی شود و چرایی ویژگی‌های این بخش‌های گوناگون مثنوی بر اساس این الگو تببین شود.واژه‌های کلیدی: اقتضای حال، متکلم (گوینده)، مخاطب، کلام، بافت موقعیتی، مثنوی مولوی، دیباچه‌ها، پیش‌گفتارها، داستان‌ها.

در مورد علم و ارزش آن از دیدگاههای متفاوتی بحث و بررسی به عمل آمده است. اما دیدگاه عرفان در مورد علم، از ویژگی خاصی برخورداراست. در این مقاله سعی شده است که علم از منظر چند تن از بزرگان عرفان، به ویژه مولانا به عنوان یکی از بزرگترین عارفان اسلام مورد مداقه و تجزیه و تحلیل قرار گیرد که در این خصوص عقاید مولانا در مورد جنبه های مختلف علم با تکیه برمثنوی معنوی همراه با ذکر شواهد و تجزیه و تحلیل آنها مطرح شده است. مباحثی که در این نوشتار بدان پرداخته شده عبارتند از: انواع علم – تقلید – مقلّد – آفت تقلید – علم تقلیدی – ظنّ و یقین – علم تحقیقی و در پایان نتیجه گیری. آنچه که به عنوان نتیجه بحث قابل ذکر است این است که دیدگاه عرفا به ویژه مولانا در خصوص علم این است که علوم فی نفسه بد و ناپسند نیستند و اگر گاهی به مذمت برخی از علوم پرداخته می شود، مذمّت عوارض ناشی از آن علوم است نه خود علوم. عوارضی همچون حسد، کبر، غرور و... که گریبانگیر برخی از عالمان علوم می شود. نکوهش شده است و گرنه نفس علم در هر دیدگاهی از جمله عرفان، از ارزش ویژه ای برخوردار است.