جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم، کتابی جامع و جاودانه است و برنامه‌های تربیتی خود را در قالب آیات و شیوه‌های متنوع و متناسب با نیازها، امیال و ویژگی‌های انسان، ارائه کرده است. اتخاذ شیوه‌های متفاوت از قرآن کریم، به‌منظور پرورش فضائل و اجتناب از رذایل و ارائه راهکارهای صحیح تربیتی، از ضرورت‌های جامعه اسلامی است. یکی از این شیوه‌ها انذار و تبشیر است که در این شیوه به‌وسیله اعلام خطرکردن و بیم‌دادن در مورد عواقب کارهای بد و نیز مژده‌دادن و تشویق‌ در مورد پیامدهای نیک رفتارهای خوب، انگیزش لازم برای اجتناب از کارهای حرام و مکروه و انجام کارهای واجب و مستحب در انسان ایجاد می‌شود. بررسی ارتباط میان تبشیرهای قرآن به‌ بهشت و زمینه‌های انسان‌شناختی رفتار، مسئله مورد پژوهش در این تحقیق است. دستاورد این پژوهش آن است که خدای حکیم، این‌گونه بشارت‌ها را با توجه به زمینه‌ها و عوامل درون‌فردی و برون‌فردی مؤثر بر انگیزه‌های رفتاری در انسان ارائه نموده است تا به این وسیله انسان‌ها برای دستیابی به یک الگوی مناسب تربیتی و طی مراحل تکامل و سعادت، از آن بهره‌گیری کنند.

دو آیه از آیات قرآن کریم، ظهور بر تعجیل پیامبراکرم| در هنگامه وحی دارد و یک آیه نیز دلالت این دو را تکمیل می‌کند. سؤال اصلی مقاله بر چیستی و چرایی تعجیل و دلالت‌یابی تعابیر دال بر آن در آیات حاوی تعجیل بنیان نهاده شده است و پاسخ آن نیز از قرائن متصل و منفصل کلام به‌ویژه غرض سوره به‌دست آمده است. روش تحقیق در این مقاله توصیفی ـ تحلیلی و از طریق مطالعه تفاسیر گوناگون است و از قرائنی چون ادبیات عرب، قرینه سیاق، سبب نزول و غرض سوره، بهره جسته تا مدعای خود را ثابت کند. مدعای نویسندگان این است که مطابق عبارت‌های قرآن کریم، اولاً پیامبراکرم| در فرآیند وحی، دچار عجله مذموم نشده و ثانیاً دلیل نهی از عجله، فراموشی یا عدم فراگیری الفاظ و عبارت‌ها یا شدت حب که غالب مفسران بر آن تأکید کرده‌اند، نبوده است، بلکه تعبیر به عجله، مطابق با غرض سوره و در مقام مقایسه پیامبر خاتم| با پیامبرانی مانند حضرت آدم و حضرت موسی× بوده است.

مسئله وحدت و اختلاف انسان‌ها ریشه در تاریخ حیات اجتماعی بشر دارد و همین امر بسترساز ظهور انبیاء الهی و نزول کتب آسمانی شده است. آیه 213 سوره بقره با اشاره اجمالی به این مسئله، سیر تطور اندیشه بشری را در مراحل مختلف بیان می‌کند. ابهام‌های متعددی ازجمله در زمینه چیستی مبنای وحدت، علت اختلافات، زمان انقضای موضوع آیه و حکایت‌گری آیه از سنت مستمر خدای متعال در میان امت‌ها دارد. از این‌رو آیه شریفه مورد بحث بستر تضارب آراء اندیشمندان و مفسران شده است. این مقاله که به‌شیوه تحلیلی ـ تطبیقی نگارش یافته است، معطوف به طرح، بررسی و نقد دیدگاه‌های متفاوت مفسران فریقین در خصوص ابهام‌های فوق است. سه دیدگاه اتحاد بر کفر، اتحاد بر یکتاپرستی و اتحاد بر اصول عقلی و هدایت فطری با تقریب‌های متفاوت، حاصل بررسی‌های انجام‌شده در خصوص متعلق وحدت در آیه شریفه است. نگارنده دیدگاه سوم را با تقریب «اتحاد انسان‌ها بر عدم برخورداری از هدایت تشریعی» در یک مقطع زمانی خاص تقویت می‌نماید و البته بر آن است که به مدد قاعده جری و تطبیق، احتمال انسلاخ از زمان نیز در برداشت از آیه قابل‌ توجه است.

در آیات متعددی از قرآن کریم به مسئله نجوم و رخدادهای اجرام آسمانی اشاره و مسائلی چون؛ روابط، فعل و انفعال‌های أجرام و محیط نگه‌دارنده آنها مطرح شده ‌است. ازجمله این آیات، آیه 40 سوره یس و 33 سوره انبیاء است که با گزینش واژگانی مشخص و هدفمند، ویژگی موقعیتی و حرکتی خورشید و ماه را بیان کرده است. نوشتار حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر نظریه حجم‌داری فضا تلاش دارد تا موقعیتی که آیات فوق مفهوم‌سازی کرده است را تبیین کند. با توجه به اینکه این آیات مسئله‌ای علمی را مطرح کرده است، بررسی آنها با این رویکرد لازم و ضروری به‌نظر می‌رسد. طبق بررسی‌های انجام‌یافته، آیات فوق با کاربرد حرف «فی» حجم‌داری فضا و با واژه «فَلَک» سطح ثابت دارای برجستگی و با واژه «یَسْبَحُون‏» حرکت ماه و خورشید در سطح فضا را مفهوم‌سازی می‌کند. این تفسیر با تکیه بر نظریه حجم‌داری فضا و فقط به‌عنوان یک احتمال در تفسیر آیات فوق مطرح می‌شود.

یکی از روش‌های نوین در تفسیر قرآن کریم، روش تفسیر ساختاری است که در سال‌های أخیر توجه ویژه‌ای به آن شده است. روش تفسیر ساختاری بر مبنای نظریه هدفمندی سوره‌های قرآن اجرا می‌شود. برای ارائه تفسیر ساختاری یک سوره از قرآن کریم باید دو مرحله طی شود؛ در مرحله نخست باید با توجه به قواعد علمی، ساختار و غرض سوره را به روش استدلالی کشف کرد و محتوای سوره را فصل‌بندی نمود؛ در مرحله دوم با توجه به کیفیت ارتباط آیات در ساختار سوره و معنای تفسیری آیات، متن تفسیر ساختاری سوره را به روش پیوسته ارائه کرد. در این مقاله ابتدا ویژگی‌های تفسیر ساختاری و سپس قواعد کشف ساختار و غرض سوره‌های قرآن بیان شده است و در پایان سوره بیّنه مطابق دو مرحله فوق به روش ساختاری تفسیر شده است تا امتیازها و کارکردهای روش تفسیر ساختاری تبیین گردد و جهت‌گیری محتوایی سوره بیّنه آشکار شود.

نشوز زنان، یکی از مباحث مطرح در آیه 34 سوره نساء است. این مقاله با تأکید بر این آیه به تبیین آراء تفسیری بانو امین‌اصفهانی و آیت‌الله جوادی‌آملی در معناشناسی و حکم «نشوز» می‌پردازد و هدف آن مقایسه دیدگاه دو مفسر غیرهمجنس در مفهوم و حکم نشوز است. این تحقیق به‌روش توصیفی ـ تحلیلی مبتنی بر ابزار کتابخانه‌ای انجام پذیرفته است و یافته‌ها، حاکی از آن است که دو مفسر فوق، در معنا و حکم نشوز، اختلاف‌نظر دارند. امین‌اصفهانی «نشوز» را به‌معنای سرپیچی از اطاعت شوهر با تکبر دانسته و حکم آیه را ارشادی می‌داند، اما آیت‌الله جوادی‌آملی معتقد است سربرتافتن همسر از تمکین، بدون قید تکبر، «نشوز» است و زن را در صورت عدم تمکین در آمیزش، «ناشزه» می‏نامد. وی با خوف نشوز، سه مرحله وعظ، هجر و ضرب را به‌جهت امر به‌معروف و نهی ازمنکر از وظایف مرد می‌داند و ضمن تصریح به ترتّب امور سه‌گانه در صورت خوف نشوز، ضرب را منوط به آشکارشدن نشوز و نه خوف نشوز می‌داند امّا در نظر مختار، معنای «نشوز» در این آیه، «جمع شدن زن با غیر» است؛ نه عدم تمکین شوهر. در بیان حکم آیه نیز، با تبیین وجوب تخییری به جمع دیدگاه دو مفسر پرداخته شده است.

تحقیق حاضر جهت نقد و تحلیل نظر تفسیری احمد صبحی منصور در قرآن‌شناسی سامان یافته است. بر این اساس تحلیل نادرست تفسیری وی بر مفهوم و مصداق أولی‌الأمر مورد تأکید است. صبحی منصور در روش برداشت از قرآن دیدگاه نارسایی را در پیش گرفته و بر اساس آن سعی در تحکیم پایه‌های اندیشه قرآن‌بسندگی نموده است. فقدان جامع‌نگری نسبت به قرآن در روش استفاده از آیات و نتایج بی‌ارتباط از محتوایِ آیات قرآن، از شاخصه‌های روشی احمد صبحی منصور است. وی منظور از أولی‌الأمر را کسانی می‌داند که نسبت به دیگران در اطاعت از خدا أولویت بیشتری دارند و به‌همین لحاظ تا زمانی که اطاعت از آنان در راستای معصیت خدا نباشد، مُطاع هستند. موضوع یاد شده اگرچه ممکن است در نگاه نخست، چندان ناصحیح به‌نظر نرسد اما باید گفت دیدگاه او با آیات دیگر قرآن کریم ناسازگار است.

در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که افزون بر تحلیل مفهومی با دلالت منطوقی محظورات و محدودیت‌هایی را برای تصرفات شرورانه و نابودگر بشر در مخلوقات، پدیده‌ها و حوادث بیان می‌کند. از دیدگاه علامه طباطبایی مدنی بالاستخدام بودن بشر، متأثرشدن از اغوائات شیطانی و پیروی از هواوهوس نفسانی از یک‌سو و پیشرفت‌های خیره‌کننده علمی در تصرف و تسخیر موجودات أرضی و سمائی از سوی دیگر، به انسان قدرت شگرفی در نابودگری نوع بشر، دین خدا، مخلوقات الهی و حوادث وعده داده‌شده در قرآن بخشیده است. تفسیر علامه طباطبایی از این آیات نشان می‌دهد، بشر به هر میزانی که در ابعاد عقلانی، نفسانی و جسمانی هوشمندتر، نافذتر و قدرتمندتر شود، تأثیرات منفی و قلمرو تسلط شرورانه وی در یک مسیر بی‌نهایت و بدون حد و حصر قرار نمی‌گیرد، بلکه هم در مقام اثبات و هم در مقام ثبوت نه‌تنها تابعی از سنن و قوانین ساری و جاری در نظام أحسن الهی، که خود بخشی از آنها است و در صورت تجاوز از برخی از قوانین و سنت‌های جاری باید منتظر پیامدهای ناگوار برخی دیگر از آنها باشد. این مقاله در صدد بیان محدودیت‌های تصرفات شرورانه با استفاده از تحلیل‌های تفسیری علامه طباطبایی در المیزان است.

در پیشینه علمی و فرهنگی، واژه «تربیت» شامل تمام ابعاد و اجزای فرایندی است که زمینه تحول اختیاری و آگاهانه آدمی را فراهم می‌کند. براساس نگرش اسلامی این مفهوم دربردارنده تمام اقدام‌ها و تدابیر ازجمله تأدیب، تزکیه، تعلیم و تذکر است که باید در راستای هدفی واحد یعنی شکل‌گیری و تعالی شخصیتی یک‌پارچه و توحیدی به‌طور سنجیده، هماهنگ و درهم‌تنیده سامان یابند. در پژوهش حاضر، در پاسخ به چیستی مدار حرکت انسان در این سیر تربیتی، قرآن کریم به‌عنوان بزرگترین منبع هدایت و تربیت بشر مورد استنطاق قرار گرفته است و با تحلیل و تفسیر آیات مربوط به تعقل و تفکر و بررسی عنصر تفکر در مؤلفه‌های بینشی، گرایشی و کنشی آیات تربیتی قرآن، این موضوع اثبات شده است که محور تربیت بر مبنای آموزه‌های قرآنی، اندیشیدن بوده است و برای شروع، شیوع و نهادینه‌کردن تربیت و هدایت انسان‌ها به‌سمت کمال و رستگاری راهی جز تقویت تفکر بشری وجود ندارد.

حفظ اسلام و ارزش‌های اسلامی وابسته به حاکمیت اسلامی قدرتمند است. حاکمیت اسلامی باید دارای حریمی باشد تا مصالح پنج‌گانه جامعه اسلامی؛ عقل، دین، جان، مال و ناموس، مخدوش نگردد. از آیات اجتماعی قرآن که ناظر به ضرورت آرامش در جامعه اسلامی و ثبات امنیت و حاکمیت اسلامی است، آیه 9 سوره حجرات است. این مقاله درصدد است تا ضمن مفهوم‌شناسی «بغی» در این آیه شریفه، به این سؤال ـ که اعتراض به چه حاکمی و چه نوع اعتراضی و با چه شرایطی بغی محسوب می‌شود؟ ـ پاسخ دهد. نتیجه این مقاله با تأمل در آیات قرآن کریم به‌ویژه آیه مورد اشاره، به‌عنوان مهمترین خاستگاه این مفهوم، و روایات معصومان^ آن است که «بغی» اختصاص به خروج علیه امام معصوم ندارد و خروج علیه امام حاکم عادل را نیز شامل می‌شود، چنانکه قیام علیه حاکم جائر از اساس، بغی شمرده نمی‌شود؛ نه آنکه بغیِ به‌حق و ممدوح باشد. نیز اقدامی بغی محسوب می‌شود که اقدام‌کننده مسلمان باشد، نه غیرمسلمان؛ گروهی باشد، نه انفرادی؛ مسلحانه و خشونت‌آمیز باشد، نه مسالمت‌آمیز و قصد خروج آنان علیه امام معصوم یا عادل احراز گردد.