جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تشیع در تاریخ بلند خود که به قدمت اندیشه اسلامی است، فراز و فرودهای گوناگونی را به چشم دیده و با عبور از تنگاهای مختلف، فراخ گاه های تازه برای خویش به وجود آورده است. اما مهاجرت دانشوران شیعی – ایرانی به سرزمین هندوستان در این میان ماجرای مهم و شنیدنی است. اینان به رغم همه محدودیت های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی پیشامد یا مدیریت شده که گاه و بیگاه دامنگیرشان می شد، هیچ گاه از ایفای نقش خویش باز نایستادند و در همه ی دوره ها بر حسب اقتضائات و فرصت ها کوشیدند بار مسئولیت خود را چه در عرصه ی تبلیغ دیانت و مذهب شیعه، چه در حمایت و هدایت شیعیان، چه در گسترش اندیشه های شیعی و دفاع از دستاوردهای تمدنی و چه در حوزه تولید علم و توسعه ی دانش به خوبی به فرجام برسانند و کارنامه ی درخشانی از خود به جای نهند. یکی از عرصه های مهم، تأثیر ایشان در گسترش کمی تشیع در سرزمین های مختلف و حتی تأسیس دولت و حکومت، علاوه بر توسعه ی کیفی اندیشه های شیعی است که شایسته ی توجه ویژه ی محققان حوزه تاریخ تشیع است. در کتاب حاضر، به زمینه های حضور شیعیان و عالمان شیعی و حکومت های معاصرشان پرداخته، مؤثرترین عالمان شناسایی و نقش های آنان بررسی شده است. این پژوهش که گستره ای نزدیک به پنج سده را در برمی گیرد، تلاش کرده است که تمام بازه زمانی و حوزه جغرافیایی مورد بحث را تحلیل و بررسی کند، اما به علت گستردگی جغرافیا و نقش آفرینی متفاوت عالمان شیعه در این بازه ی زمانی، در مواردی که منابع اندک بوده، به بررسی نقش عالمان شیعه در زمان هایی که منابع و تمرکز جغرافیایی بیشتری بوده است، پرداخته شده است.

این اثر به شبهه‌ای تاریخی ـ حدیثی درباره اخبار ازدواج‌ها و طلاق‌های متعدد امام حسن(علیه السلام) پرداخته است که نویسندگان بسیاری بی‌آنکه سند و محتوی آنها را نقد کنند در آثار خود آورده‌اند، و برخی نیز به توجیه آنها پـرداخته‌اند تا ساحت امـام معصوم(علیهم السلام) را از این اتهامات پاک سـازند؛ اما بررسی‌ها نشان از ساختگی بودن این اخبار در قرن دوم دارد؛ زیرا جاعلان با ارائه آمار همسران آن حضرت، نتوانستند نام همسران ایشان را ذکر نمایند تا با آمارها ارائه شده تطبیق داشته باشند؛ همچنین مخالفان اهل‌بیت(علیهم السلام) مانند معاویه و خوارج در مناظره‌ها و نامه‌نگارهای‌های خود به این موضوع هیچ وقت اشاره نکرده‌اند، اگر این ازدواج‌ها و طلاق‌ها در عصر امامین علی(علیه السلام) و حسن(علیه السلام) واقعیت داشت، آنان بر امام(علیه السلام) خرده می‌گرفتند. ریشه این جعل به زمان منصور خلیفه عباسی (حک: ۱۳۶-۱۵۸ق) برمی‌گردد که در جمع خراسانیان به عیب‌‌جویی از امام علی(علیه السلام) و فرزندش امام حسن(علیه السلام) پرداخت تا با این اتهامِ جعلی به امام حسن(علیه السلام)، با بنی الحسن به مقابله بپردازد. در این اثر افزون بر بررسی سند و محتوای صدور اخبار، به پیشینه موضوع، سیر تاریخی و افزوده‌های آن در منابع فریقین و نقد آنها پرداخته است.

تشیع، به ویژه شیعه امامی اثنی عشری، به پشتوانه زیر بناهای استوار اعتقادی و فرهنگی برگرفته از قرآن و عترت، با اینکه در قرن های گذشته و حال در اقلیت بوده، اما توانسته است به حیات پویای خود ادامه دهد. به یقین امامان شیعه نقشی بنیادین در حیات سیاسی - اعتقادی آن داشته اند؛ هرچند هیچگاه فرصت مناسبی از سوی حاکمان اموی و عباسی برای آنان حاصل نشد و موضوع غیبت، جامعه شیعه را از حضور ظاهری امام معصوم خود نیز محروم ساخت، ولی در دوره های بعد با ظهور دولت ها و خاندان های شیعی، حیات سیاسی - اجتماعی و به خصوص فرهنگی شیعه وارد مرحله جدیدی شد و توانست در طول چندین قرن نقش مهمی در فرهنگ و تمدن اسلامی ایفا کند. کتاب حاضر در هفت بخش با عناوین «پیدایش تشیع»، «تشیع از سقیفه تا عاشورا»، «تشیع پس از عاشورا تا عصر امام صادق (ع)»، «تشیع از شهادت امام صادق (ع) تا عصر غیبت کبری»، «دولت های شیعی»، «خاندان های شیعی» و «آثار علمی فرهنگی شیعی» به بررسی تاریخ شیعه می پردازد.

کشور افغانستان در جغرافیای جهان اسلام از جایگاه ویژه ای برخوردار است. حضور مذاهب و قومیت های متنوع و تاثیرات آن ها بر تحولات داخلی و پیرامونی آن بسیار پیچیده و تعیین کننده است. تشیع در افغانستان تا این اواخر نه تنها برای مردم دیگر کشورهای جهان، بلکه فراز و فرود تاریخی و انواع دگرگونی های آن طی قرون متمادی یعنی از پیدایش تا تثبیت و گسترش، سپس سیر آن تاکنون برای بسیاری از دانش پژوهان افغانستان نیز، جزء مجهولات به شمار می رفت. با همه ی تلاش هایی که در سال های اخیر در افغانستان صورت گرفته است، به ویژه به دنبال برآمدن نظام مارکسیستی موسوم به جمهوری دموکراتیک خلق افغانستان پس از پیروزی کودتای 7 ثور 1357 خ و در پی آن تجاوز ارتش سرخ بلوک کمونیستی به خصوص اتحاد جماهیر شوروی سابق و مقاومت همه جانبه ی مردم افغانستان و شیعیان هزاره نیز به دلیل پیشگامی در قیام اسلامی بر ضد رژیم کابل و نیروهای اشغالگر، گرایش به شناخت گذشته ی تشیع در افغانستان بسیار شده است. افزون بر آن شناخت برخی از اقوام موجود در افغانستان که به تشیع شهرت یافته اند و بیشتر شیعه ی اثنی عشری هستند چون قوم هزاره، قزلباش و خلیلی نیز ضروری می نماید. نویسنده در کتاب حاضر تلاش دارد تا بر بخشی از تاریخ تشیع در این سرزمین از آغاز تا قرن هفتم ه . پرتوی بیافکند. نگارنده پس از بیان کلیات درباره ی افغانستان از جمله موقعیت جغرافیایی، جمعیت، اقوام، جغرافیای تاریخی و...، مسائلی چون مفهوم شیعه در لغت و اصطلاح، انواع فرقه های شیعه، اندیشه ی شیعیان به ویژه فرقه ی اصلی آنان یعنی امامیه و... را به اجمال بررسی کرده است. برخی از مباحث دیگر کتاب مشتمل است بر بررسی تاریخ تشیع در منطقه ی سیستان و غرب افغانستان، علل روی آوردن مردم افغانستان به آیین تشیع و تعامل شیعیان با اهل سنت که از موضوعات مهم در گذشته ی شیعیان افغانستان بوده است.

قسمتی از مقدمه کتاب به قلم آیت الله طبسی: از دیرباز در این فکر بودم که تحقیقی پیرامون علمای جبل عامل در تثبیت و گسترش تشیع در ایران انجام بدهم و به پاس خدمات شایان این عالمان بابصیرت و وظیفه شناس کتابی را نوشته و در اختیار عموم قرار دهم تا نسل جدید با تلاش ها و مجاهدات این بزرگان آشنا شوند و قدردان باشند و در حفظ میراث ارزشمند مکتب اهل بیت علیهم السلام جدی تر باشند. … تقدیر الهی بر این شد که عالمانی مجاهد، فقهایی وظیفه شناس، متخصصانی متعهد، دانشمندانی با بصیرت از سرزمین لبنان و جبل عامل به این دیار هجرت کنند و کشور را حفظ و مذهب اهل بیت علیهم السلام را تثبیت و فرهنگ این مرز و بوم را در لوای مذهب اهل بیت علیهم السلام نهادینه کنند. … فقهای زمان شناس و عارف به زمان پیش دستی کرده و تهدید را به فرصت تبدیل کردند و برای تثبیت تشیع و اعتلای مذهب، خانه و کاشانه خود را ترک و به ایران مهاجرت کردند و به این مرز و بوم سامان دادند و آن را از هم گسیختگی و فروپاشی نجات دادند و به فرهنگ مردم رسیدگی کردند.

از جمله تلاش هایی که در تدوین این کتاب صورت گرفته کاوش در تاریخ فرهنگ ایران در جهت یافتن ریشه های محبت اهل بیت علیهم السلام و تشیع در میان ایرانیان بوده است. تبیین علمی نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران به دو طریق صورت پذیرفته است. نخست، شناساندن نقش تعیین کننده حوزه ها و مدارس علمی شیعه، طی قرون متمادی، در گسترش و تعمیق فرهنگ و تمدن اسلامی، دوم، معرفی آثار و خدمات برجسته دانشمندان بنام و رجال شیعه در شاخه های گوناگون. کتاب حاضر تلاش مولف کتاب برای تبیین نقش شیعه در شکل گیری و پیشرفت فرهنگ و تمدن اسلام و ایران است. نویسنده خود در این زمینه می گوید: «از جمله تلاش هایی که در تدوین این کتاب صورت گرفته کاوش در تاریخ فرهنگ ایران در جهت یافتن ریشه های محبت اهل بیت علیهم السلام و تشیع در میان ایرانیان بوده است.» دکتر ولایتی در مقدمه کتاب حاضر ضمن بررسی تاریخ معاصر و ارزیابی مبارزات مردم ایران علیه استعمار به چگونگی گسترش تشیع و اندیشه شیعی در ایران اشاره کرده و پس از بررسی اجمالی سیری تاریخی در مقدمه کتاب، به کنار هم قرار گرفت هویت ایرانی و اسلامی در عصر صفویه اشاره می کند. در کتاب حاضر نگارنده در دو فصل به نقش مدارس و حوزه های علمیه شیعه در گسترش علوم می پردازد. وی در فصل اول کتاب نگاهی به تاریخچه حوزه ها و مدارس علمی شیعه انداخته و فصل دوم را به روش ها، مواد و منابع درسی حوزه های علمی شیعه اختصاص داده است.

تاریخ تشیع از اسلام جدا نیست، چرا که تشیع ادامه اسلام دوران نبوی به رهبری جانشینان پیامبر اسلام است و سابقه نام گذاری “شیعه” به شخص آن بزرگوار می رسد. هسته اولیه شیعیان، از اصحاب بزرگ و برجسته پیامبر اسلام بودند که با رهنمودهای آن حضرت، به لزوم رهبری علی بن ابیطالب (عليه السلام) بعد از پیامبر باور داشتند. پس از درگذشت پیامبر اسلام و تشکیل سقیفه و وضعی که در انتخاب خلیفه پیش آمد، تشیع از نظر تاریخی مسیر دیگری را در پیش گرفت، زیرا شیعیان بر پیشوایی علی (عليه السلام) پای فشردند و در کنار اهل بیت ماندند. و با تحمل دشواری ها و مشکل ها، از آرمان و عقیده خود دست برنداشتند. این کتاب در صدد است تاریخ تشیع را به شکل کامل تبیین سازد. به تعبیر حجت الاسلام و المسلمین استاد مهدی پیشوایی این اثر نگاهی جامع و متناسب و ارزشمند به سیر تاریخی تشیع دارد و درمیان چند اثر مشابه – که متاسفانه تعدادشان نیز اندک است – مزیت های فراوانی را در خود جای داده است.

کتاب حاضر در زمینه نقش عناصر تاریخی در عقاید اهل بیت (عليهم السلام) است. در این راستا ابتدا جهت تبیین اندیشه شیعه، چند نمونه از دیدگاه‌های موافقان تحول تاریخی اندیشه شیعه به اختصار بیان شده است. سپس، نقش عناصر تاریخی در تبیین عقاید اهل بیت (عليهم السلام) در چهار محور سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مورد بحث و بررسی تطبیقی قرار گرفته است. در پایان سیر تبیین آموزه امامت با تطبیق بر نقش اثرگذار عناصر تاریخی در چهار مرحله عنوان شده است که عبارتند از مرحله پی‌ریزی اندیشه، شکل‌گیری و شکوفایی معارف، تثبیت و تصحیح اندیشه و تحقق عینی اندیشه. در نگاه اندیشه پژوهان معاصر، بررسی ها درباره تاریخ تفکر شیعه به ویژه در سه قرن نخست هجری، رونق چشم گیری پیدا کرده است. در این رهگذر نویسندگان با اغراض گوناگون و در سطوح علمی متفاوت، با به کارگیری روش ها و نگرش های خاص خود در مطالعات تاریخی، از دست داده اند. اما در دیدگاهی دیگر، از سیر تدریجی و از اجمال به تفصیل ارائه اندیشه شیعی، سخن به میان آمده است. این دیدگاه بر این باور است که معارف شیعه در موضوعات گوناگون، ریشه در قرآن و سنت نبوی دارد؛ و البته این معارف در طول سه قرن نخست، از اجمال به تفصیل و با رعایت نقش آفرینی عناصر تأثیرگزار سیاسی، اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی بدون تغییر محتوایی و با به کارگیری شیوه های بیان و ادبیات دینی متناسب با هر عصر تبیین شده است.

شیعیان متقدم: جستارهایی در تبار اجتماعی شیعه تا پایان قرن چهام هجری: در این نوشتار تلاش بر این است که با الهام از اصل نظریه ی سرمایه، تنها چهار سرمایه ی فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و نمادی به عنوان مطالعه موردی برگزیده شوند. از هر کدام از این چهار نوع نیز، تنها یک مصداق در جامعه شیعه انتخاب شده و مورد مطالعه قرار گیرند. در این مقالات تلاش شده تا دورنمایی از وضعیت اجتماعی شیعه به محضر خوانندگان ارائه شود.//// خلاصه: تاریخ تشیع در پنج قرن اول را می توان مهم ترین دوران شیعه قلمداد نمود. تشیع در این دوران به عنوان یک نظام فکری منسجم شکل گرفت و آنچه که امروزه در میان شیعیان، از آموزه های حدیثی، فقهی، کلامی وجود دارد، ثمره ی تلاش های امامان شیعه، اصحاب ایشان و دانشمندان و محدثان این دوره است. علاوه بر این، بسیاری از آیین ها و رویه های اجتماعی شیعی نیز در همین دوران شکل گرفته اند که پیوندی تنگاتنگ با اعتقادات اساسی مذهب تشیع، به ویژه موضوع امامت، دارند.