جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قاعده ی «الواحد» یکی از قواعد مهم فلسفی و دارای فروع فراوانی است. میرداماد و میرزا مهدی آشتیانی در اصل این قاعده، اختلاف نظری با هم ندارند و آن را بدیهی و از امهات اصول عقلی می دانند، با این حال ادله عقلی فراوانی از باب تبیین این قاعده، اقامه می کنند و میرزا مهدی آشتیانی علاوه بر ادله عقلی، ادله نقلی فراوانی نیز بر این قاعده مطرح می کند؛ ولی این دو اندیشمند در صادر اول اختلاف نظر دارند. مرحوم میرداماد با نگرشی مشائی عقل اول را و میرزا مهدی آشتیانی با نگرشی عرفانی، نور محمدی را صادر اول می داند که در این رساله نظر مرحوم میرزا مهدی آشتیانی پذیرفته شد. این دو بزرگوار با اختلاف نظر در صادر اول در نحوه کثرت عرضی نیز اختلاف نظر پیدا می‌کنند و مرحوم میرداماد نحوه کثرت عرضی را ناشی از جهات متعدّد عقل اول و میرزا مهدی آشتیانی کثرت عرضی را تعیّنات فیض مقدس و نور محمدی می داند. این دو بزرگوار مسائل زیادی را متفرع بر قاعده «الواحد» دانسته و از طریق این قاعده، قاعده‌ی «امکان اشرف» را به اثبات می رسانند سپس ترتیب نظام هستی را بر پایه‌ی قاعده‌ی «الواحد» و «امکان اشرف» می چینند. در مقابل فخررازی و مرحوم میرزا مهدی اصفهانی قاعده «الواحد» را مردود دانسته و اشکالات متعددی بر آن قاعده وارد می‌سازند و آن را منافی با قدرت مطلق الهی می دانند که از تمام اشکالات آن دو پاسخ داده می‌شود. مرحوم میرزا مهدی اصفهانی با این که قاعده «الواحد» را مردود می داند ولی با استفاده از روایات، نور محمدی را به عنوان صادر اول معرفی می کند و با تمسک بر ظواهر مختلف روایات، در بیان اوصاف صادر اول و چگونگی کثرت عرضی گرفتار تناقض گویی می شود.

یکی از دغدغه‌های مهم متفکران اسلامی در طول تاریخ، شناخت صحیح خداوند متعال بوده است. میرزا مهدی اصفهانی با تأکید بر آیات و روایت، درصدد بیان روش خاصی برای شناخت خداوند متعال است که با روش فلاسفه و عرفا متفاوت است. ازنظر میرزا مهدی اصفهانی، استدلال‌های فلسفی نه‌تنها ما را به خداوند متعال نمی‌رساند، درواقع حجابی برای معرفت خداوند متعال است و این شناخت ما را در مفاهیم ذهنی متوقف می‌کند. ازنظر میرزا مهدی، شناخت و معرفت ذات الهی تنها به‌وسیلۀ خداوند متعال و با معرفت فطری حاصل می‌شود. میرزا مهدی بیان می‌کند در مسئلۀ شناخت خداوند باید میان دو مقام اثبات خداوند و معرفت خداوند تفکیک قائل شد. منابع دینی، یکی از منابع مهم و تأکیدشدۀ میرزامهدی اصفهانی است. با مراجعه به منابع دینی، مشخص می‌شود تفکیک میان دو مقام اثبات و معرفت خداوند صحیح نیست و چاره‌ای غیر از استفاده از مفاهیم ذهنی برای شناخت خداوند متعال نیست. همچنین با توجه به بسیط‌بودن خداوند متعال، مشخص می‌شود معرفت فطری تبیین‌شدۀ میرزامهدی، امر ناممکنی است.

کوشش پیش رو جستجویی است در حد توان و به اختصار که در ابتدا شناختی درباره مساله شرّ ازمنظر فلسفه دین را در معرض دید خوانندگان قرار می دهیم، و در ادامه با واکاوی آثار میرزای اصفهانی به دنبال عرضه منسجمی از آرای وی درباره مساله شرّ خواهیم بود. در این عرضه از دو رویکرد سخن به میان می آید. نخست، و به علت وابستگی میرزای اصفهانی به سنت فلسفه اسلامی، مساله شرّ از منظر فلسفه موضوع سخن است. در فلسفه اسلامی ناهماهنگی وجود شرور با نظریه صدور عالم از خداوند باعث پدید آمدن مساله شرّ شده است. و عدم انگاری شرورمهم ترین پاسخ پذیرفته شده در این سنت است. نشان می دهیم که میرزای اصفهانی پس از طرح مساله شرّ و تبیین و توضیح ضرورت پدید آمدن چنین مساله ای در فلسفه اسلامی، به دلیل عدم جمع بین عدمی دانستن شرور و وجودی بودن آنها؛ تناقض خیر محض بودن خداوند با وجودی دانستن شرور؛ مخالفت با فهم اولیه و عمومی انسانها و نبود ملاک مشخص در تشخیص امر عدمی، چگونه پاسخ عدمی بودن را مورد انتقاد قرار می دهد. رویکرد دوم با طرح مبانی خاص میرزای اصفهانی نمایان می گردد. ابتدا در بحث معرفت - و نشان دادن ناکارآمدی واسطه گری مفاهیم و گزاره ها در کسب آن - در رابطه با علم و عقل و به طور کلی معرفت، دیدگاه بدیع وی را ارائه میکنیم. پس از طرح کلی مباحث معرفت شناسانهِ میرزای اصفهانی پلی به بحث معرفت خداوند زده بیان می داریم که وی معرفت الهی را امری غیر قابل دسترس برای بشر که کسی را در حاصل شدن آن دستی نیست معرفی کرده و تنها راه انحصاری معرفت خداوند را شناخت ارائه شده از جانب خود خداوند می داند. در ادامه دیدگاه میرزای اصفهانی در مورد علم و قدرت الهی و چگونگی تعلق آن به موجودات، فعل و جاعلیت خداوند را مطرح کرده و در تمام این موارد آرای وی را در حد امکان در مقایسه با مباحث مشابه مطرح در فلسفه - چنانکه خود او اینگونه کرده است - قرار داده تفاوت آشکار آنها را به نظاره می نشینیم. بعد از جمع بندی مباحث مطروحه نمایان می گردد که میرزای اصفهانی با بیگانه دانستن ساحت علم و عقل (معرفت) از معلوم و معقول (معروف) و نشانه بودن آن دو بر تنزیه علم الهی از معلوم و قدرت الهی از مقدور و تذکر به رای (مشیت) الهی در پدید آمدن مخلوقات نظریه صدور جهان از خداوند را که بر پایه نظام علی و معلولی استوار است نمی پذیرد. و نتیجه چنان می شود که شرور نیز مانند دیگر موجودات این جهان مخلوق خداوند و اموری وجودی به شمار می روند و نه معلول او تا به معظله ناسازگاری خدای خیر محض و وجود شرور مواجه شویم. در انتها و ذیل عنوان "شرور با شعور" سخن از اظهار عدل، حفظ، تربیت، آزمایش، ازدیاد ایمان، بالا بردن درجات ودیگر چرایی های خلق شرور توسط خداوند به میان خواهد آمد.

«مکتب تفکیک» یا «مکتب معارف اهل بیت» جریانی فکری است که در میان شیعه دوازده امامی رواج یافته است. حوزه‌ی اصلی فعالیت این جریان خراسان است. بر اساس قول مشهور، مطالبه اصلی این مکتب فکری جدا ساختن فلسفه و عرفان از آموزه‌‌‌های اسلامی است. در این مکتب به طور کلی علوم به بشری و الهی تقسیم می‌شود و منظور از علوم بشری نزد ایشان بیشتر علومی است که از یونان در دوران ترجمه وارد جهان اسلام شد. قید یونانی در عبارت ‌‌فلسفه‌ی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ یونانی در تحقیق حاضر نیز ناظر به همین معنا است. مؤسس این مکتب را میرزای اصفهانی (1265-1325 شمسی) دانسته‌‌اند ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌که نام کامل او محمد مهدی غروی اصفهانی خراسانی است. تمرکز بر آثار میرزا در تعیین چارچوب‌‌‌های مکتب تفکیک اهمیت بسزایی دارد. از میان کتاب‌‌‌های او برای ابواب الهدی جایگاه ویژه‌‌‌ای در شکل‌‌‌گیری مکتب تفکیک قائل شده‌‌اند. اختلاط آموزه‌‌‌های اسلامی با فلسفه و عرفان از نظر میرزا باعث دور شدن از باورهای ناب مذهبی شده است و مانند برخی دیگر ازمتفکرینی که در شرایط زمانی و مکانی مشابه متذکر الزام به رجوع به بنیاد‌‌‌های مذهبی شدند، میرزا در ابواب الهدی پالایش معارف دینی از انحرافات ناشی از پرداختن به فلسفه و عرفان را لازم می‌داند. تمرکز ما در تحقیق حاضر بر این پرسش است که «در کتاب ابواب الهدی چه مؤلفه‌هایی را می‌توان در مخالفت با ‌‌فلسفه‌ی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ یونانی یافت؟». در نهایت فرضیه تحقیق تایید می‌شود که «در این اثر علاوه بر مخالفت‌‌‌های سطحی و مربوط به محتوا، می‌توان مخالفت‌هایی را نیز یافت که عمیقا ریشه در نگاه روش‌شناختی و معرفت‌شناختی متفاوت دارد». نقدهای محتوایی میرزا به طور کلی ناظر بر مسائلی چون وحدت وجود، معاد، علم به جزئیات، نفس، قدمت عالم و خطاپذیری روش فلاسفه است. رویکرد معرفت‌شناختی متفاوت میرزا را باید در طرح متفاوتی که مبتنی بر احادیث پیش کشیده است، جستجو نمود؛ رویکردی که به جهت منابع محدود به قرآن و احادیث (شیعه) و به جهت روش مبتنی بر تذکر، مراقبت و در نهایت اشراق نور علم و عقل است.

اصل نفی تشبیه میان خدا و مخلوقات، یکی از اساسیترین پایه های معارف اعتقادی شیعی است. همچنین با رویکرد شیعی، نمیتوان قرآن را در رساندن مقاصد خود، مستقل از پیامبر اکرم و اهل بیت ایشان دانست. این دو رویکرد، به عنوان یک رویکرد کلامی و یک رویکرد تفسیری، ارتباطی گسترده با هم دارند، چنانکه مرحوم میرزای اصفهانی در مباحث قرآنی خود نشان داده که اصل نفی تشبیه را به عنوان زیربنای حجّیّت جمعیّة قرآن کریم به حساب آورده است. موضوع این مقال توضیح همین پیوند و نتایج آن است.

نگارندگان در این گفتار میکوشند دیدگاه میرزا مهدی اصفهانی در بحث حجیت جمعیه قرآن را در مقام تعلیم و افتاء تبیین کنند و بر اساس آن حجیت ظواهر قرآن را روشن سازند. که یکی از کلیدهای اصلی دیدگاه میرزای اصفهانی در » تعویل بر منفصل « بدین روی در باب باره قرآن است، سخن گفتهاند و تفاوت نظر اصفهانی با آن گروه از اخباریان را که ظواهر قرآن را حجت نمیدانند، روشن ساخته اند.

مکتب خراسان با نگرشی متمایل به فلسفه‌گریزی و اعتقاد به جدایی حوزه‌های وحی، عقل و عرفان از یکدیگر و همچنین اهتمام بر ظواهر متون دینی، نگاهی متفاوت به نفس و بقای آن دارد. بنظر حامیان این مکتب، نفس جسمي لطیف است که تنها بواسطۀ عوارض با بدن متفاوت است و کمالاتی مانند علم و عقل که حقایقی نوری، مجرد، واحد و خارج از نفس هستند را تنها به افاضة حق‌تعالی دریافت میکند. انسان نه تنها در مبدأ خلقت بلکه تا انتهای آنچه بدان واصل میگردد، همواره جسمانی بوده و خواهد بود. در مکتب خراسان، نفس‌شناسی مقدمه¬یی ضروری برای اثبات بقای نفس است، بگونه‌یی که جاودانگی فرع بر شناخت حقیقت نفس¬ شمرده میشود. نفس که در زندگی دنیا، در کنار بدن زیست میکند، در برزخ، بدون نیاز به بدن و بطور مستقل و با هیئتی شبیه بدن، باقی مانده و به حیات خویش ادامه میدهد، اما در عالم آخرت به بدن دنیوی برگردانده ¬شده و در کنار آن متنعم یا معذب میگردد. این دیدگاه با اشکالاتی روبروست؛ از جمله 1) لازمۀ جسم‌انگاری نفس اینست که معاد روحانی و معاد جسمانی، دو اسم برای یک مسمی باشند، 2) دیدگاه این مکتب، در برخی موارد، انسجام و سازگاری درونی نداشته و در آن پراکندگی آراء دیده میشود و 3) برخی مفاهیم و مسائل مربوطه بدرستی تبیین نشده‌اند. در پژوهش حاضر، با روش تحلیلی‌ ـ کتابخانه¬‌يي، دیدگاه سه تن از شخصیتهای برجستۀ این مکتب دربارۀ حقیقت نفس و بقای آن، تبیین و ارزیابی شده است.

مسئلۀ شناخت صفات الهی و معناشناسی آن‌ها، یکی از مباحث بسیار مهم و مورد اختلاف در بحث شناخت خداوند متعال است. میرزامهدی اصفهانی با تأکید بر آیات و روایات، در صدد بیان نوع خاصی از الهیات سلبی است که با سخن دیگر قائلان به الهیات سلبی مانند ابن میمون و قاضی سعید متفاوت است. از نظر او، خداوند دارای صفت است و این صفات به نحو مشترک لفظی وضع شده‌اند. همچنین با توجه به عدم سنخیت میان خالق و مخلوق، عقل انسان‌ها نمی‌تواند صفات الهی را بشناسد و توصیف خداوند به معلومات و مفهومات و تصورات بشری صحیح نیست؛ بلکه این خداوند است که صفات خود را به انسان‌ها می‌شناساند و به همین سبب، قول به این نظریه منجر به تعطیل شناخت صفات خداوند نمی‌شود. با تبیین و تحلیل این نظریه مشخص می‌شود که این نظریه در حقیقت منجر به تعطیل عقل در فهم شناخت صفات الهی می‌شود.

یکی از مشکلات اهل فلسفه و کلام با مکتب تفکیک، ارائه تاریخ نگاری متفاوت و البته غیر مستند از سوی آنان برای کلام و فلسفه است که طبعاً نباید از آن به سادگی گذشت.