جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

متکلمان اسلامی فاعلیت خدا را بالاراده دانسته و اراده را صفت فعل و غیر از علم در نظر می‌گیرند. در این میان، میرزا مهدی اصفهانی در تبیین نحوه شکل‌گیری فعل الاهی نظریه رأی را مطرح می‌کند و میان رأی، اراده و مشیت تفکیک می‌کند. تحقیق حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی و به شیوه کتاب‌خانه‌ای نظریه رأی را بررسی کرده که حاصلش این است که میرزا مهدی اصفهانی رأی را اولین مرحله از مراحل شکل‌گیری فعل الاهی، و عاملی مؤثر در شکل‌گیری مشیت، اراده، قدر و قضا می‌داند، و چنین تبیین می‌کند که علم الاهی فقط شأنیت کاشفیت دارد، و این کاشفیت، هم دربردارنده کیان و هم دربردارنده نقیضش لاکیان است، و برای تحقّق فعل الاهی باید عامل تعیین‌کننده و مخصّصی وجود داشته باشد تا یکی از دو طرف کیان و نقیضش لاکیان را برگزیند، و این عامل همان رأی است که از صفات کمال فعل الاهی است، و رتبه‌اش بعد از علم الاهی قرار دارد، و خداوند مالک رأی است، و تجلّی این رأی در مراحل متعدّد تحقّق فعل الاهی نمود پیدا می‌کند.

درباره ماهيت خداوند، بين فلاسفه و عرفا يک اتفاق‌نظر و يك اختلاف وجود دارد: فلاسفه و عرفا هر دو قائل‌اند كه ماهيت خداوند چيزي جز وجود او نيست و خداوند برخلاف ممكنات كه داراي دو حيثيت متفاوت وجود و ماهيت‌اند، ماهيتش با وجودش فرقي ندارد؛ ولي در اينكه وجودي كه عين ماهيت خداوند است آيا وجودي است مقيد يا لابشرط، بين آنها اختلاف‌نظر هست. فلاسفه وجود خداوند را مقيد به خصوصيات واجب‌الوجودي مي‌دانند، اما عرفا وجود حق را لابشرط از هر قيدي و خصوصيتي قرار مي‌دهند. در اين ميان ميرزامهدي اصفهاني ديدگاهي را مطرح مي‌كند كه نه مورد تأييد عقل است و نه مورد تصديق آراي اهل‌بيت. او مي‌گويد «وجود» عين ذات حق نيست، بلكه مخلوق خداست. هدف اين پژوهش اين است كه با شيوه توصيفي و اقامه برهان عقلي و نقلي روشن كند بين اين انظار، نظر عرفا درست و شايسته تصديق است.

مشیت واراده الهی دو آموزه ای می باشد که بوسیله آن نحوه شکل گیری فعل الهی توضیح داده می شود، ودر این میان قرآن کریم بیشتر به تبیین گستره مشیت واراده الهی وتأثیر آن بر واقعیت زندگی انسانها پرداخته است، ودر احادیث نیز مشیت الهی به ابتدای فعل الهی، واراده به عزم واتمام مشیت الهی تعریف شده است، واحادیث زیادی به تبیین موارد مشیت یا اراده پرداخته است بویژه مواردی که عظمت الهی را نشان می دهد ودر خداشناسی انسانها ودر زندگی بشریت تأثیر بسزایی دارد. از سوی دیگر گروهی از اندیشمندان فاعلیت خداوند را پیرو علم واز صفات ذات الهی دانستند وگروه دیگری فاعلیت خداوند را به عنوان صفت فعل وغیر از علم معرفی کردند. در این راستا میرزا مهدی اصفهانی در تبیین نحوه شکل گیری فعل الهی نظریه جدید «رأی» را مطرح می کند. تحقیق حاضر با روشى توصیفی تحلیلی وشیوه کتابخانه ای به بررسی این نظریه پرداخته است که میرزا مهدی اصفهانی «رأی» را در آن اولین مرحله از مراحل شکل گیری فعل الهی می داند، وچنین تبیین می کند که علم الهی فقط شأنیت «کاشفیت» را دارد، واین کشف از هیچ محدودیتی برخوردار نیست، ودر بردارنده «کیان» ونقیضش «لا کیان» می باشد، وبرای تحقّق فعل الهی باید یک عامل تعیین کننده ومخصّص وجود داشته باشد تا یکی از دو طرف «کیان» ونقیضش «لا کیان» را برگزیند، واین عامل همان «رأی» می باشد که از صفات کمال فعل الهی می باشد، ورتبه آن بعد از «علم الهی» قرار دارد، ورابطه آن با خدا رابطه «مالکیت» می باشد، وخداوند «مالک رأی» است، واین «رأی» به کمک «علم الهی» موجب «کینونیت» کائنات و«شیئت» اشیاء می باشد، وتجلّی آن در مراحل متعدّد تحقّق فعل الهی نمود می کند.

نقش عقل، در فهم آموزه‌های دینی موضوعی است که، از دیرباز مورد توجه دین باوران، بوده و پیرامون آن بحث های فراوانی شده است. البته عقل به عنوان ابزار فهم مورد اتفاق همه اندیشمندان می‌باشد، لکن اختلاف بین دو گروه از اندیشمندان دراین موضوع است که، تا چه اندازه می توانیم عقل را، به عنوان یک منبع معرفتی، در محور آموزه‌های دینی به رسمیت بشناسیم، در این میان دو عالم برجسته حوزه معرفتی، یعنی ملاصدرا و میرزا مهدی اصفهانی، نظریه های متفاوتی ارائه کرده‌اند. ملاصدرا سخت مدافع عقل است و نقش آن را در تقویت دین بارز و آشکار می بیند و در بسیاری از آثارش، عقل و نقل را هماهنگ می داند، اما در مقابل این تفکر، میرزا مهدی اصفهانی پایه‌های عقل را در کنار نقل، سست و لنگ می‌داند. این پایان ‌نامه با روش تحلیلی و توصیفی و مراجعه به منابع کتابخانه‌ای و سایت های معتبر علمی به نتایج زیر رسیده‌ است، عقل در نظرگاه صدرا، از جایگاه بلندی برخوردار است و مهمترین بحث‌های ایشان در مساله عقل، در چند نکته است. اولاً؛ عقل قوه قدسیه نفسانی است که محصول آن برهان و یقین است. ثانیاً؛ عقل به دو قسم نظری و عملی تقسیم می‌شود که از این دو قسم، بیشترین سهم برای عقل نظری میباشد. صدرا با شمارش مراتب عقل نظری، معتقد است نفس ناطقه از عقل هیولانی تا مرحله عقل بالفعل، کمالات علمی را طی می‌کند و توانایی درک بسیاری از امور عقلی و غیر عقلی را دارد. مرتبه عقل بالفعل، جو هر عقل نوری، است که اشیاء در آن منعکس شده و حضور می‌یابند. برای عقل عملی نیز مراتب، قائل می‌شود و کمال عقل عملی را در پاکی و تنزّه از شرور و بدی‌ها و تجرد از تمایلات جسمانی، می داند. ثالثا؛ مهمترین تکیه صدرا، اتصال عقل نظر، به عقل فعال است. رابعا؛ محدوده شناخت و ادراک، مشخص است. صدرا مراتب وجود را سه مرتبه می داند و عقل را از شناخت دو مرتبه عاجز، می داند. یکی مرتبه هیولانی که، فی نفسه ضعیف و جوهر خسیس، است و دیگری ذات واجب، موجودی که در غایت کمال است. لذا عقل حدود خاصی دارد و از آن تجاوز نمی‌کند. خامسا؛ با ابداع براهین متعدد، خصوصاً برهان صدیقین در مقام اثبات ذات و صفات و لوازم توحید برآمده، از جمله معاد و نبوت و ضرورت نبوت را با عقل نظری تبیین می‌کند. سادسا؛ صدرا اولین کسی است که توانست بر اساس مبانی حکمت متعالیه، معاد جسمانی را تبیین عقلانی نماید و معتقد است، بدن تحت تدبیر نفس قرار دارد و در آخرت مستحق عذاب و پاداش می شود. سابعا؛ بر اساس مبانی فلسفی خود، از جمله تشکیک در وجود، حرکت جوهری، اتحاد عاقل و معقول، به تبیین حقیقت و ضرورت نبوت می‌پردازد. از دیدگاه او، نبیّ، انسانی است که با گذر از مرحله حسّ، خیال و عقل، به بالاترین مرتبه عقل نظری و عملی رسیده و نفس نبیّ با صورت معقول و عقل فعال، متحد می‌شود و این مقام نبوت است. در مقابل این تفکر، میرزا مهدی اصفهانی و جریان موسوم به مکتب تفکیک است که، برای تبیین معارف الهی و نحوه نیل به آن، استفاده از برهان را حجاب اصلی وصول به عمق معارف دین می دانند. نکات قابل ذکر در این بخش، این است که دیدگاه ایشان مشابه اندیشه اخباریگری، است و می‌گوید هر یقینی ارزش معرفتی ندارد و اینکه عقل در علوم الهی نوری خارج از ذات انسان است که پس از دوران طفولیت واجد آن می‌شود، و ظهور ذاتی دارد و حسن و قبح افعال، با آن آشکار می شود، از نظر او صرفاً عقل عملی داریم، نه عقل نظری، به عبارت دیگر ایشان کارکرد عقل را، در خوبی ها و بدی ها، بایدها و نبایدها می داند. محصول معرفت فطری مکتب تفکیک، در تقابل با معرفت عقلی، است که برای وصول به آن، فرد باید از تمام استدلالات عقلی جدا بشود و شخص به توسط معرفت فطری به گونه ای روشن، به وجود خداوند، اقرار می کند، بدون این‌که نیاز به براهین پیچیده، باشد. زیربنای این مکتب در اثبات و تبیین ذات واجب و صفات و اسماء الهی، حجیت عقل فطری، است که از آن به نور عقل، هم تعبیر شده است. در بخش نبوت و ضرورت آن، میرزا معتقد است، استماع دعوت نبی به حکم عقل فطری، ضرورت دارد و با بهره‌گیری از تعالیم وحیانی، تصریح می‌کند که رسول خدا به خود خدا، شناخته می‌شود و خداوند با تذکار به معروف فطری بندگان، برصدق رسولانش گواهی می‌دهد.

صدرالمتالهین در تحلیل دقیق ربط وجود خالق و مخلوق که محصول تحلیلی جدید از اصل علیت و همچنین سنخیت میان علت و معلول می‌باشد به این نتیجه می‌رسد به دلیل تعلقی بودن و عین الربط بودن معلول نسبت به علت، وجود مخلوق حیثیتی جز تجلّی وجود خالق ندارد. و این امر را با بیان مبانی بنیادی‌ای چون اصالت وجود، تشکیک و تشأن وجود به اثبات می‌رساند. اما در مقابل، میرزا مهدی اصفهانی در مسئله چگونگی ربط وجود خالق و مخلوق با رد تمامی مبانی صدرالمتألهین موضع متفاوت و پیچیده‌ای را اتخاذ می‌کند که صرفا در جهت تخریب مبانی نظری ملاصدرا و حفظ عقاید کلامی خویش است نه دادن نظریه‌ای جدید. ایشان به دلیل عدم ایجاد تشابه میان خالق و مخلوق نظریه علیت و نظریه سنخیت را زیر سوال برده و در جهت حفظ مبانی کلامی خویش در باب قدرت لایتناهی خداوند قاعده الواحد و همچنین نظریه وجود صدرایی را نیز مورد نقد قرار داده است. اما نکته مهم این است که ایشان مبنای جدیدی برای نظریه وجود وضع نمی‌کند و صرفاً در جهت تبیین فرضیه‌های پیش‌داوری شده مثل نفی وحدت وجود، عدم سنخیت وجود خالق و مخلوق و ابطال اصل علیت، از آن سود می‌برد. در این مقاله موضع فلسفی صدرا و موضع تخریبی میرزا مهدی اصفهانی را در جهت نقد و بررسی اندیشه‌های میرزای اصفهانی در مباحث ذکر شده مورد واکاوی و مقایسه قرار می دهیم

رساله استدلالي است در معارف و توحيد و ابطال برخي از انديشه هاي فلاسفه. مرتب بر يك مقدمه و 25 باب. مطالب آن از ادله سمعي استنباط شده . (مهدي ولائي) آغاز كتاب: الحمدلله الملك العزيز القدوس العلي العظيم الذي يفعل ما يشاء و يحكم ما يريد و افضل صلواته و اكمل تحياته علي اشرف انبيائه. ]فهرست آستان قدس 11/8؛ عكسي مركز احياء 4/41 ؛ نشريه 13/384[

پژوهش حاضر در پی دسته بندی و تبیین انتقادات متعددی است که نسبت به دیدگاه مرحوم میرزا مهدی اصفهانی در مورد نقش و جایگاه عقل در معرفت دینی و الهی انسان وارد شده است. همچنین سعی شده که با توجه به مبانی و تعالیم مرحوم میرزا و تعریف متفاوتی که ایشان از عقل و علم ارائه داده اند، به انتقادات گفته شده، پاسخ داده شود. مرحوم میرزا براساس معنای لغوی لفظ عقل، و با توجه به ظاهر و معنای بسیاری از آیات و روایات، تعریفی متفاوت از عقل ارائه داده است. همچنین می توان بسیاری از آیات و روایاتی که از نظر برخی از منتقدین دلالت بر اعتبار و علو مقام عقل و علوم بشری دارند را، بر معنا مورد نظر مرحوم میرزا از عقل حمل نمود. بر اساس تعالیم ایشان نور عقل فطری و الهی، مفهومی تشکیکی داشته که پایین ترین مرتبه آن از سوی خداوند متعال، در حدود سن بلوغ، به تمامی مکلفین افاضه می شود. از نظر ایشان، هدایت انسان ها از طریق ارسال رسل و انزال وحی، بر اساس بهره مندی مکلفین از این عقل فطری بوده و ملاک بازخواست بندگان و ثواب و عقاب در روز قیامت نیز بر اساس همان عقل فطری انسان خواهد بود. از نظر ایشان هیچ شباهتی بین خداوند و مخلوقات وجود ندارد و استدلال و برهان نیز به خاطر مبتنی بودن برتشبیه، در مسیر معرفت الهی و معارف دینی کارایی ندارند. در مورد به کارگیری استدلال و برهان در غیر علوم معارفی، هر چند که آن‌ها، شناخت کاملی به انسان اراِِئه نمیدهند، ولی به نظر نمی رسد که ایشان، در این مورد مخالفت خاصی داشته باشند، چرا که موضوع بحث ایشان در مورد تحصیل معرفت نسبت به معارف دینی و معرفت الهی بوده است. در فصل اول این تحقیق، بعد از بیان دیدگاه مرحوم میرزا در مورد تعریف عقل و علم، به تبیین نقش و جایگاه عقل و علوم بشری و همچنین عقل و علم مورد نظر ایشان در معرفت دینی، پرداخته شده است. در فصل دوم و سوم انتقادات مختلفی که نسبت به دیدگاه ایشان در مورد علوم بشری وارد شده است را، در ذیل دو عنوان دسته بندی نموده و سعی شده که با توجه به مبانی و تعالیم مرحوم میرزا به آنها پاسخ داده شود.