جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروزه در جهان شاهد رشد فزاینده علوم به ویژه علوم زیستی و پزشکی هستیم. الزامات اخلاقی این توسعه علمی در حال حاضر در جهان اسلام بدون توجه و تمرکز کافی بر جنبه های بومی و اسلامی مد نظر قرار می گیرد و حتی نهادهای بین المللی به لزوم پرداختن به جنبه های مذهبی گفتمان اخلاق زیستی در کشورهای اسلامی به درستی آگاه نیستند. از سوی دیگر معرفی یک نظریه اخلاقی جامع پیرامون موضوع اخلاق زیستی مستلزم تاملی دقیق و عمیق در مبانی جهان بینانه و فلسفی است. یکی از راهکارهای مناسب برای ورود به این بحث که در این مقاله به آن پرداخته شده است، مطالعه تطبیقی مبانی جهان بینانه و فرااخلاقی بین اخلاق زیستی اسلامی و اخلاق زیستی سکولار است. از این رو نگارندگان می کوشند به تفاوت های موجود در جهان بینی این دو نگره اخلاقی بپردازند از جمله: تفاوت در اعتقاد به منشا و خالق هستی، تفاوت در نگرش به کلیت هستی و تفاوت در نگاه به عالم مادی و قوانین حاکم بر آن و سپس به تفاوت های انسان شناسانه این دو نگره اخلاقی اشاره کنند که تفاوت در نگرش به خلقت انسان، تفاوت در نگرش به ابعاد وجودی انسان و زندگی پس از مرگ از جمله آنهاست و نهایتا به تفاوت های فرااخلاقی در اخلاق زیستی اسلامی و سکولار از جمله تفاوت در وجودشناسی اخلاقی، تفاوت در معرفت شناسی اخلاقی و تفاوت در دلالت شناسی اخلاقی اشاره نمایند. پاره ای از شباهت های نگره اسلامی و نگاه سکولار به اخلاق زیستی که عمدتا شباهت های هنجاری هستند نیز از دیگر نکاتی است که نگارندگان به مطالعه آن پرداخته اند.در نتیجه می توان به پذیرش تفاوت ها و شباهت ها به عنوان یک واقعیت موجود، برای آغاز یک گفتگوی سازنده دوجانبه و معرفی مبانی اخلاق زیستی اسلامی اشاره کرد.

بحث ماهیت حسن و قبح و رابطه آن با آموزه های دینی، دستمایه اختلافات کلامی فراوانی شده که ثمره آن وابستگی دین به اخلاق یا بر عکس خواهد بود. عده ای با کشیدن این بحث به ساحت اجتماعی، گستره دین و اخلاق را بریده از یکدیگر و مباین با هم می دانند و فتوا به سکولاریست بودن دین اسلام می دهند. این نوشتار بر آن است تا بررسی دیدگاه های ایده پردازان آن، این طرح را بازخوانی کند.

آگاهی از تهدیدها، چالشها، امکانات و فرصتها از ملزومات امت به حساب می آید. تهدیدها و چالشها باعث می شود که آحاد و اقشار امت ضرورت وحدت را بیشتر لمس نموده و گامهای عملی آن را با علاقه مندی تمام بردارند. همچنین آگاهی از فرصتها و امکانات، میزان توانمندی و توان مبارزه را تقویت نموده، زمینه را برای آمادگی لازم فراهم می سازد. با توجه به این دو عنصر ارزنده در تشکیل وحدت، قصد بر آن شد تحلیلی پیرامون تهدیدها و فرصتها جهت ایجاد هرچه بیشتر حس پیوستگی و هم گرایی ارائه گردد. اینک پس از سعی و تلاش فراوان و مطالعه منابع متعدد، فهرستی از تهدیدها و فرصتها تهیه نموده و تقدیم خوانندگان محترم می گردد.

در قرون وسطا که جهان غرب در تاريکي جهل و خرافه فرو رفته بود، جهان اسلام در عصر شکوفايي و ترقي (قرون ۱۳ ـ ۸ ميلادي) به سر مي‌برد؛ اما از قرن سيزدهم ميلادي به بعد، علم در بين مسلمانان دچار انحطاط و زوال گرديد. در قرن شانزدهم ميلادي و همزمان با پيشرفت علم در جهان غرب، جهان شرق نیز مشتاق مجهز نمودن خود به علم گرديد؛ ازاین‌رو غرب بدون توجه و در نظر گرفتن فرهنگ و جوامع سنتي شرق، درصدد گسيل نمودن دستاوردهاي خود به آن سرزمين برآمد؛ اما ديري نپاييد که شرقيان دريافتند که علم داراي بستري خنثي نیست و باعث تأثيرات منفي بر پيکره جوامع غربي نيز گرديده که از جمله آنها اليناسيون افراد آن جوامع است. از طرفي، بستر شکل‌گيري فرهنگ غربي بسيار متفاوت از فرهنگ شرقيان بود. اين فهم جديد از علم غربي، انديشمندان و روشنفکران جوامع مسلمان را به تأمل درباره ماهيت اين مسئله واداشت که از میان ایشان، برخي علم مدرن را ناسازگار با اسلام تلقي کردند، عده‌ای با علم مدرن موافق بودند، گروه ديگر در پي تعبيري جديد از اسلام برآمدند و برخي ديگر درصدد بودند علم مدرن را در متن جهان‌بيني اسلامي قرار دهند. پژوهش حاضر، کاوشي نظري در مباني و دلايل دو نگرش «کارکردگرايانه» (Functional) و «نمادگرايانه» (Symbolic) به‌ترتيب در انديشه‌هاي شفاهي سيد حسين نصر و ضياءالدين سردار است که مروري گذرا بر مباني فکري و فلسفي مدل‌هاي «کارکردگرا» و «نمادگرا» درباره علم مدرن خواهد داشت.

کتاب «الاسلام و العلمانیة وجها لوجه» نوشته یوسف قرضاوی، درباره علمانیت یا سکولاریسم است که خواهان کنار گذاشتن دین از واقعیت های زندگی اجتماعی است. در واقع نشو و نمای علمانیت در ممالک غیر اسلامی و در شرایطی ویژه و میان ملت های غیر مسلمان صورت گرفته است. به عقیده قرضاوی غرب برای رویارويی با سلطه کلیسا و پدران روحانی بود که پرچم سکولاریسم را بدست گرفت. سلطه ای که از رکود و جمود در برابر اندیشه های نو گرا حمایت کرد و با نادانی و جهالت بر علیه دانايی و دانش دست به یکی نمود و برای سرکوبی مردم با پادشاهان همکاری کرد و بر علیه مستمندان و زحمتکشان با ثروتمندان و زمینداران دست دوستی داد. اما مسلمانان پدیده ای همچون پاپ و پدران روحانی و رجال دین که هر چه را که بخواهند با استدلال به حق الهی روا و هر چه را که نپسندند با همان دلیل ناروا نمایند ندارند. قرضاوی در این کتاب همچنین گفته است: پدیده سکولاریسم غرب برای اندیشه فلسفی خود از همان عصر ارسطو دارای توجیهات و بهانه هايی بوده است. فهرست مطالب کتاب به این قرار است: تحدید الهوپات، تحدید المفاهیم (که در آن به بیان مفاهیمی چون اسلام، اساس اسلام، علمانیه، علمانیه بین غرب و شرق، ظهور علمانیه در غرب، علمانیه در اسلام، ... پرداخته است.)، تحدید المعاییر (شامل علمانیه ضد دین، ضد الدستور، ضد اراده الشعب، ضد مصلحة الامة، مبدا مستورد)، تحریر موضوع النزاع (شامل علمانیه و اسلام، علمانیه و دین، علمانیه و عبادت، علمانیه و اخلاق)، العلمانیة و الدعوة الی تطبیق الشریعة، الشریعة و تجارب البشر، دفع شبهات و رد مفتریات، قیام الصحوة الاسلامیة بین الحقائق و الاوهام، موقف الاستعمار و الصهیونیة من الصحوة الاسلامیة.

انقلاب فرانسه، زمینه ی پیدایش دیدگاه ها و مفهومهایی چون لائیسیته و سکولاریسم بود. اگر چه بسیاری در ایران و جهان عرب، این دو پدیده را یکی می انگارند، اما با توجه به بنیادها، هدفها و ریشه ی واژگانی لائیسیته و سکولاریسم می باید میان این دو مفهوم تمایز افکند.استفاده ی ابزاری حزبهای مارکسیستی، سوسیالستی، لیبرال و جز اینها، باعث کژفهمی و همسان شماری این دو پدیده شده است.لائیسیته، جدایی دین از دولت است نه از سیاست؛ دولتی که به حکومت یا قدرت اجرایی محدود نمی شود. حوزه ی لائیسیته کشورهای کاتولیک است اما سکولاریسم، ویژگی کشورهای پروتستان به شمار می رود.بیشتر نظریه پردازان و نویسندگان ایرانی و عرب، منطق و فرایند لائیسیته و سکولاریسم را به درستی درنیافته، آنها را با مقوله های دیگری هم چون دموکراسی آمیخته اند.آن چه درپی می آید چشم اندازی است به تاریخچه، ریشه های لاتین و برابر نهاده های فارسی و عربی لائیسیته و سکولاریسم.

در نقد اخلاق دینی، رویکردهای متفاوتی وجود دارد: یکی از این رویکردها، بیان ضررهای دین به اخلاق است. از این طریق، سعی شده است اخلاق دینی، نفی و به جای آن اخلاق سکولار اثبات شود. اموری همچون تزلزل اخلاقی، تبعیض آمیز بودن اخلاق دینی، ثبات قواعد اخلاقی آن و از خودبیگانگی از جمله موضوعاتی هستند که در این زمینه بیان شده اند. این مقاله، ضمن بیان و بررسی مهم ترین اموری که به عنوان ضررهای دین به اخلاق برشمرده شده، به دفاع از اخلاق دینی پرداخته و جایگاه آن را در میان مکاتب مختلف اخلاقی اثبات نموده است. هرچند برخی از این امور، از جمله نقاط قوّت اخلاق دینی شمرده میشوند، با وجود این، منتقدین آنها را عامل ضرر به اخلاق دانسته اند.

هر مکتب اخلاقی مبتنی بر مجموعه ای از مبانی معرفت شناختی، هستیشناختی و انسان شناختی خاص خود است. اخلاق سکولار نیز به نوبة خود دارای چنین مبانیای است. این مقاله، مبانی انسان شناختی اخلاق سکولار و میزان صحت و سقم آن و نیز جایگاه اخلاق دینی و به عبارت دیگر، حمایت دین از ارزش های اخلاقی را بررسی کرده است. اومانیسم، فردگرایی، لیبرالیسم، نظریة تکامل طبیعی از جمله مبانی انسان شناختی اخلاق سکولار میباشند. در بحث از اومانیسم، به مسئلة حق و تکلیف و نسبت بین آن دو و نیز از موضوع اخلاق دینی، به نقدهای نفی تکلیف از انسان اشاره گردیده است.

توجه به معنای دقیق سکولاریسم و اخلاق و در نتیجه، نسبتی که سکولاریسم با عرصه های مختلف حیات بشری دارد، یکی از مسائل مهمی است که در این مقاله، بررسی شده است. این توجه نشان میدهد که سکولاریسم تنها به معنای جدایی دین از سیاست نبوده و هر حوزه ای که با اختیار انسان در ارتباط باشد، محل نفوذ سکولاریسم خواهد بود. به این ترتیب، اخلاق سکولار معنای عامی خواهد داشت که حوزه سیاست، اقتصاد، فرهنگ، هنر، تعلیم و تربیت و غیره را دربر میگیرد. مسئلة دیگری که در این مقاله، بررسی شده، نسبتی است که بین اخلاق دینی و اخلاق سکولار برقرار است. برای نشان دادن این نسبت، کوشش شده است که ویژگیهای هر یک از آنها شناسایی و تا حد مقدور توضیح داده شود.

اخلاق سکولار از مبانی هستیشناختی و انسان شناختی و نیز از برخی اصول و مبانی معرفت شناختی بهره میبرد. اموری همچون شکگرایی، نسبیّت گرایی، عقل گرایی، علم باوری و کثرت گرایی معرفتی اموری هستند که به عنوان مبانی معرفت شناختی اخلاق سکولار مطرح هستند. ابتلا انسان معاصر غربی به شکاکیّت و نسبیّت در معرفت از یک سو، و گرایشات علم باورانه، عقل گرایانه، کثرت گرایی معرفتی و اخلاقی از سوی دیگر، موجب دور شدن وی از اخلاق دینی گردید و زمینه را برای طرح اخلاق سکولار فراهم ساخته است. اینها جملگی ناشی از ضعف های مفرط مسیحیّت موجود و عملکرد سوء کلیسا در برخورد با اندیشه های علمی و فلسفی بوده است. این مقاله به تشریح این مبانی و نقد و بررسی آنها پرداخته و سعی در اثبات کارآمدی اخلاق دینی نموده است.