جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پا به پای تکوین بلاغت در زبان عربی و پارسی و با این قصد که چیرگی و مهارت در صناعات و محسنات ادبی نموده شود و قدر و قربی برای شاعر فراهم آورد، گروهی از شاعران ایرانی و عرب طرح سرودن قصیده هایی را ریختند که شاعر در هر بیت از آن، آوردن یک یا چند صنعت بدیعی در معنای عام و شامل، عناصر دانش بیان و تا حدی معانی را بر خود التزام می کرد و در واقع فرهنگ مختصری از بلاغت را با سروده خود عرضه می داشت. این قصیده ها که بعدها به «بدیعیه» موسوم شدند، نخست در شعر پارسی و کمی پس از آن در شعر عربی رواج یافت. قصاید بدیعیه در هر یک از این دو زبان ویژگی ها و مشخصه هایی دارند که آن ها را از بدیعیات دیگر باز می نمایاند. این مقاله، ترجمان بدیعیه سرایی در دو زبان پارسی و عربی، سیر تاریخی و بیان تفاوت ها و تشابهات آن هاست.

هر چند اصطلاح بینامتنی در دهه های اخیر مطرح شده است، اما این پدیده با همه انواع خود از دیرباز در ادبیات اسلامی کاربرد داشته است. شایع ترین نوع این پدیده، کاربرد آیات، واژگان و معانی قرآنی یعنی اقتباس در آثار ادبی است. ادیبان و شاعران معاصر نیز به این امر بی توجه نبوده اند. یکی از شاعران معاصر عرب که از مضامین و واژه های قرآنی بسیار سود جسته و جایگاه ویژه ای را در این عرصه به خود اختصاص داده است، بدوی جبل شاعر سوری، متولد 1903 م است. از جمله دلایل جایگاه ویژه وی، می توان به آشنایی او با قرآن کریم در کودکی و تسلط بر آن اشاره کرد. البته این تنها دلیل استفاده وی از واژگان و مضامین قرآنی نیست، شاید عامل اصلی، آن باشد که وی خواست تا در جو خفقانی که می زیست، حقایق را با استفاده از آیات قرآنی به صورت رمز و نماد روشن سازد و به علاوه، آن معنویت از دست رفته را به جامعه بازگرداند و شعر خود را با بهترین واژگان که همان واژه های قرآن است، مزین نماید. این تحقیق بر آن است تا ضمن تعیین موارد کاربرد واژه های قرآنی، این موارد را نیز بررسی و تحلیل نماید. قابل ذکر است که در این خصوص مطالعاتی صورت گرفته و به چاپ رسیده است و این تحقیق می تواند تکمله ای برای آن مطالعات یا نگرشی دوباره و جدید به موضوع باشد.

از گذشته تا کنون، شناخت حافظ، دغدغه بسیاری از محققان زبان و ادب فارسی بوده است و در این میان بحث جبر و اختیار جایگاهی ویژه داشته و دارد. چنانکه بسیاری، حافظ را جبری انگاشته اند و اندکی بر اختیارمداری او پای فشرده اند و تعدادی هم او را ابن الوقت دانسته و در واقع به جمع میان جبر و اختیار معتقد گشته اند و جالب اینجاست که همه این صاحب نظران جهت اثبات مدعای خویش، به ابیاتی از حافظ تمسک جسته اند و اما حقیقت چیست؟ و آیا اصلا راهی برای رسیدن به نظری قطعی در این زمینه وجود دارد یا خیر؟ در این نوشتار کوشیده ایم تا بدین سوال پاسخی درخور دهیم و معین سازیم که مبنای حافظ در این بحث، لاجبر و لاتفویض بل امر بین الامرین است و نه چیزی دیگر. در این میان برای پرهیز از هر پیش داوری و احیانا سوء برداشت ها و اتهامات احتمالی، ابتدائا نظریات چهل و پنج تن از حافظ پژوهان را مورد مداقه قرار دادیم که بی شک استقرا تامی نیست؛ لکن امیدواریم که گویا باشد. از این تعداد بیست و پنج تن فی الجمله بر جبرگرایی حافظ اذعان داشتند، چهارده تن صراحتا متعرض این بحث نشدند و مابقی؛ یعنی شش نفر هم البته با تفاوت هایی بر اختیار توافق کرده اند. آنگاه بر مبنای قرائن متنی و رعایت اصول هرمونوتیک کوشیدیم تا نظر حافظ را به دور از پیرایه ها و تنها بر مبنای متن دریابیم؛ البته گذر از دهلیز عقاید کلامی گوناگون که جا به جا به حافظ نسبت داده شده و برای آنها نیز شواهدی از متن ارائه شده، آسان نبود لکن با بیان دقیق این عقاید و شواهدی از متن که با آنها ستیز معنایی و مصداقی دارد به نقدی روشمند در حد بضاعت خود همت گماشتیم و نهایتا همانطور که قبلا اشاره شد به نظریه منسجمی رسیدیم که همه شواهد متنی را یک کاسه می کند، بدون آنکه در جایی با متن ناهماهنگ باشد.

در این گفتار به بررسی دیدگاه های ملک الشعراء بهار (متوفای 1330 ش) و جمیل صدقی الزهاوی (متوفای 1932 م) در باب استعمارستیزی در اشعار آنها پرداخته می شود. با توجه به این که دو شاعر در یک زمان زندگی می کرده اند، اشتراک های زیادی میان افکار آنها دیده می شود.روابط متقابل میان ملل عالم به خصوص ملل هم جوار، از دیرباز مرسوم و متداول بوده است. در این میان رابطه فرهنگی و ادبی ملت ایران و عراق در طول تاریخ، بیش از هر ملت دیگری بوده است. در واقع ادبیات هر ملتی منعکس کننده اوضاع سیاسی- اجتماعی آن ملت است و تشابه افکار و مضامین ادبی علاوه بر تاثیر و تاثر شاعران و نویسندگان از یکدیگر، می تواند نشان دهنده نیازها و معضلات یکسان جوامع بشری باشد.این مقاله به روش کتابخانه ای نوشته شده که در ابتدا از مطالب مورد نیاز فیش برداری و طبقه بندی گشته و سپس به نگارش مطالب به صورت توصیفی – تحلیلی پرداخته شده است.در این مقاله، پس از بحث مختصری پیرامون ادبیات و اوضاع سیاسی – اجتماعی در ایران و عراق و زندگی دو شاعر، به بررسی استعمارستیزی و مخالفت با دخالت بیگانگان در نگاه آن دو پرداخته و اشعاری مناسب به عنوان شاهد آورده می شود. یکی از مهمترین فواید این پژوهش ها علاوه بر نشان دادن پیوند نزدیک ادبیات با اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی، درک بهتر تعامل ادبی و فرهنگی ادبیات فارسی با کشورهای عربی است .

یکی از منظومه های پهلوانی تا امروز ناشناخته ادب حماسی ایران، زرین قبانامه است که سراینده ای ناشناس آن را احتمالا در عصر صفویه به نظم کشیده است. این منظومه 23533 بیت دارد. زمان داستان آن روزگار شهریاری کیخسرو در ایران مقارن با پیامبری حضرت سلیمان (ع) است. موضوع اثر با آمدن فرستاده سلیمان (ع) که زرین قبا نام دارد و بعدها دانسته می شود نواده رستم است، آغاز می شود و در آن روایات گوناگون به شیوه داستان در داستان نقل شده که شخصیتهای اصلی بیشتر آنها غیر از زرین قبا، رستم و دیگر فرزندان و فرزندزادگان او هستند. از زرین قبانامه سه نسخه خطی شناسایی شده است و در آنها سی لغت یا ترکیب خاص وجود دارد که یا در فرهنگها و سایر متون فارسی نیست یا معنای آنها ویژه این اثر است و یا اینکه در بعضی فرهنگها بدون شاهد ثبت شده است. در این مقاله به طرح و بررسی این واژه ها پرداخته شده است.

شعر عربی در صدر اسلام از لحاظ تصورات و تخیلات شعری و زبان با شعر دوره جاهلی تفاوتی ندارد و همان اختصاصات و خشونت های بدوی را که در اشعار جاهلی می بینیم، در این اشعار هم کم و بیش ملاحظه می کنیم و این وضع تا اواخر قرن اول ادامه داشت. در این دوره شعر عربی خاص گویندگان تازی بوده است و دیگر اقوام در آن دخالتی نداشته اند، اما از اوایل قرن دوم یعنی اواخر عهد بنی امیه و اوایل دوره بنی العباس آثار نفوذ تمدنهای غیر عرب به ویژه ایرانیان. شعرایی همچون محمود وراق، بشار بن برد، ابونواس و صالح بن عبد القدوس آشکار شد. زیرا چنانکه میدانیم بعد از آنکه مسلمانان در حدود یک قرن با آنان مجاورت و معاشرت داشتند، از ایشان تاثیر گرفتند و به همین سبب است که می بینیم از اوایل قرن دوم مسلمانان همان اموری را دنبال کردند که ملل مغلوب مذکور مقارن ظهور اسلام سرگرم آنها بودند. مهمترین عنصری که به تمدن اسلامی جلوه تازه و ترقی و کمال بخشید، عنصر ایرانی است که با روی کار آمدن دولت عباسی در همه شوون آن تمدن و از آن جمله در ادب عربی دخالت کرد و اثر این داخل شد و این تاثیر در شعر به همان حد آشکارست که در نثر، در این مقاله به بررسی شعرای ایرانی که به عربی شعر سروده اند، پرداخته شده است.

داستان نبرد رستم با دیو سپید، منزل هفتم از منازل هفتگانه رفتن رستم به مازندران است. این مقاله شامل دو بخش است. در بخش اول مقاله یا مقدمه، اطلاعاتی در مورد مساله تحقیق و سوال های پژوهش بیان می شود. بخش دوم مقاله شامل شش فصل است. در فصل اول طرح داستان نبرد رستم با دیو سپید بررسی می شود و رویدادهایی که در طراحی ساختار داستان موثر است، ارائه می شود. شخصیت پردازی در داستان در فصل دوم ارزیابی می شود. در این فصل، شخصیت های اصلی و فرعی را به طور کامل معرفی می کنیم و ویژگی های شخصیتی آنها را که در داستان بیان شده است، ارائه می دهیم. در فصل سوم، روش فردوسی در توصیف رویدادهای داستان بیان می شود. در این فصل، فردوسی با کاربرد و ترکیب شیوه های توصیف؛ توصیف به وسیله کنش ها، توصیف یا توضیح مستقیم و توصیف به یاری گفت و گو؛ توانسته است فضای داستان را برای مخاطب به صورت زنده و مستقیم طراحی کند. زاویه، دید داستان در فصل چهارم ارزیابی می شود. دیدگاه این فصل آن است که فردوسی با وجود رهبری و هدایت بیرونی شخصیت ها، در بخشی از صحنه ها، زاویه دید را از دانای کل به زاویه دید اول شخص و دوم شخص تغییر می دهد. فردوسی با کاربرد این شیوه توانسته است، رویدادهای داستان را در فضایی زنده به مخاطب ارائه بدهد. در فصل پنجم نیز روش تصویر پردازی فردوسی در این داستان با کاربرد صنایع ادبی و صور خیال ارزیابی می شود و دیدگاه ها و نتایج حاصل شده از این پژوهش نیز در پایان و در فصل ششم ارائه می شود.

مثنوی گنجینه الاسرار، اثر ماندگار عمان سامانی یکی از شاهکارهای ادب عرفانی در حوزه ادبیات عاشورایی است. این مثنوی گران سنگ، در بیش از 800 بیت و در بحر رمل مسدس محذوف با نگاهی عرفانی به حوادث کربلا به رشته نظم کشیده شده است که در این زمینه از شهرت و اعتبار خاصی برخوردار شده است. از طرفی دیگر، مثنوی زبده الاسرار صفی علی شاه اصفهانی نیز با همین درون مایه و در همین وزن در بیش از 4500 بیت، اندکی پیش از گنجینه الاسرار عمان سامانی سروده شده است. با توجه به تقدم زمانی سرایش زبده الاسرار نسبت به گنجینه الاسرار و تقدم ارزشمندی و ماندگاری گنجینه الاسرار بر همه آثار عرفانی عاشورایی خلق شده پیش و پس از خود؛ این مقاله کوشیده است تا با مقایسه نگاه عرفانی و اندیشه این دو شاعر هم روزگار به موضوع واحد، این نتیجه را اثبات نماید که عمان سامانی در خلق اثر ماندگار و بی نظیر خویش تحت تاثیر و تقلید زبده الاسرار صفی علی شاه بوده است و در بیان هر یک از شخصیت های عاشورایی، کلیت مفهوم را از صفی علی شاه وام گرفته و با زبانی تازه تر آن را پرورانده و در نهایت ایجاز و در قالب واژگانی که رنگ و بوی مرثیه دارند، آن را باز گفته است. هم چنین این مقاله این نکته را با آوردن شواهد نشان می دهد که عمان سامانی ضمن روایت هر شخصیت، عینا به نقل موضوع، بیت، یا اندیشه های عرفانی مطرح شده در زبده الاسرار پرداخته از اشعار و اندیشه صفی علی شاه، هم در لفظ و هم در معنی بهره فراوان جسته است.

آغاز پیدایش بحث اعجاز به طور دقیق مشخص نیست، اما دیدگاه های دانشمندان قرن دوم و سوم هجری پیرامون مسائل ادبی قرآن کریم، منجر به افزایش گستره این بحث و تالیف کتاب های مستقلی درباره اعجاز در قرن های بعد گردید. از جمله این دانشمندان می توان به ابوعبیده معمر بن مثنی، یحیی بن زیاد فراء، جاحظ و ابن قتیبه اشاره کرد.ابوعبیده با تالیف کتاب «مجاز القرآن» و فراء با تالیف کتاب «معانی القرآن» در قرن دوم هجری گام های اولیه را در باب اعجاز قرآن کریم برداشته اند. هر چند این دو دانشمند در تالیفات خود به طور مستقیم به مساله اعجاز اشاره ای ننموده اند، اما با ذکر مسائل بلاغی قرآن کریم زمینه را برای طرح و گسترش اندیشه اعجاز ادبی قرآن کریم فراهم آورده اند. جاحظ برای نخستین بار در قرن سوم هجری به نظریه نظم قرآن اشاره نموده است. وی همچنین به رد نظریه صرفه که استادش نظام بیان نموده، پرداخته است. ابن قتیبه در قرن سوم هجری کتاب «تاویل مشکل القرآن» را در دفاع از قرآن کریم و اعجاز و بلاغت آن و در پاسخ به طاعنان به نظم و اسلوب قرآن کریم تالیف نمود. وی با گذر از مرحله اشارات و نظرات به مرحله تالیف مستقل پیرامون اعجاز قرآن کریم و بیان وجوه آن رسید.این مقاله به دنبال آن است که سهم هر یک از این دانشمندان را در زمینه دانش اعجاز ادبی قرآن کریم و سیر تطور آن روشن نماید.

دشواری و غرابت، صفتی است که از دیرباز دیوان خاقانی بدان موصوف بوده است. بخش قابل توجهی از دشواری های این دیوان، برخاسته از پشتوانه فرهنگی گسترده ای است که شاعر مضامین، تصاویر و تعابیر بدیع و گونه گون را بر بنیان آن استوار ساخته است. طریق غریب خاقانی در سخنوری چنان رقم خورده است که برای دوری جستن از مستعملات، آگاهی های مختلف را با توان هنری خود پیوند می دهد و سخنی پرارج و فاخر می آفریند. استعداد شگرف سخن آرایی و ظرافت خاقانی در به کارگیری این پشتوانه سبب می شود تا سخن او رنگ خشک تعابیر علمی و غیر ادبی را به خود نگیرد. گزاره های پزشکی بخشی از پشتوانه فرهنگی خاقانی است که وی به طور چشم گیری در سخن آرایی از آن بهره گرفته است. طب با وجود پزشکان بزرگی چون زکریای رازی، مجوسی اهوازی، ابوعلی سینا، اسماعیل جرجانی و ... در دوران حیات شاعر، پیشرفت قابل توجهی داشت. پرورش و دستگیری های عمو (کافی الدین عمر) و پسرعمو (وحیدالدین) در این باب نیز خاقانی را بی نصیب نگذاشته بود. همچنین محیط ادبی زمان این شاعر پراطلاع می طلبید که وی فردی عالم و دانشور باشد، خصوصا که رقبا و بلکه خصمان برجسته ای چون ابوالعلاء گنجوی و دیگران را در برابر خود می دید. رسالت این جستار، پژوهش در داروهای حیوانی به عنوان گوشه ای از این گزاره ها است.