جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظامی گنجوی ابعاد و ساحت های گوناگون قصه پردازی، صور خیال و زبان شاعرانه را در زبان فارسی گسترش داده است. بیشتر توجه پژوهش گران نظامی به توان قصه پردازی، آفاق اندیشه ها و صور خیال آثار او بوده است، لیکن توجه به هنر زبانی و بویژه توان ترکیب سازی او بر سبیل اشارت بوده است. در این مقاله سعی می شود به هنر ترکیب سازی نظامی پرداخته شود. این جنبه هنر نظامی بر مبنای دیدگاه فرمالیست های روسی تحلیل شده است که بنا بر نگرش آنان فصل ممیز آثار ادبی از دیگر سخن ها، آشنایی زدایی؛ بویژه آشنایی زدایی زبانی است. همچنین به این مساله پرداخته شده است که یک شاعر شاید نتواند واژه بسیط جدیدی بسازد؛ لیکن هنر شاعر بزرگی همچون نظامی در ساختن ترکیبات جدید است. نظامی این کار را در وضعیت ها و موقعیت های گوناگون جهان داستان، هم برای «ادای مقصود» انجام داده است و هم برای برجسته کردن سخن شاعرانه خود. ترکیب سازی های «اشتقاقی» بدیع نظامی در ذیل عنوان هایی همچون: ترکیبات ونددار و شبه وندار، صفات فاعلی و مفعولی مرکب مرخم، ترکیبات اسمی، ترکیبات وصفی و ترکیبات معمول دارای معانی نامعمول بررسی و تحلیل شده ‌اند. نتیجه کلی این بررسی این است که نظامی ترکیباتی فراوان و گوش نواز و نظرگیر ساخته است که می توان گفت هنر مسلط او در ساحت زبان داستان و «بلاغت روایت» همین است و از این رو کاربرد و زنده گردانیدن آن ها امری بایسته و شایسته است.

در بازآفرینی، هنرمند با الهام گرفتن از اثری کهن و به مدد تخیل خویش، دست به آفرینش اثری مستقل، تازه و بدیع می‌ زند و بنا به سلایق، خواسته ‌ها و اهداف خویش، موضوعی را از ژانری به ژانر دیگر تبدیل می ‌کند؛ ولی این بازآفرینی ‌ها همیشه آشکار نیست. این مقاله با مقایسه تطبیقی میان دو اثر کاملا متفاوت ادبی، به دنبال پاسخگویی به این پرسش است که آیا شعر مهتاب نیما یوشیج، بازآفرینی حکایت تمثیلی شبتاب کلیله و دمنه است؟ بی ‌گمان یکی از آبشخورهای اندیشه نیما، توجه او به ادبیات گذشته ایران بوده است. او بسیاری از مضامین اولیه اشعارش را از آثار کهن ادب فارسی اخذ می ‌کرد؛ ولی همان اندیشه‌ های کهن، در بیرون آمدن از کارگاه اندیشه آفرینش‌ گر نیما، شمایل درونی و بیرونی کاملا تازه، ابتکاری، متفاوت و امروزی به خود می ‌گرفت. با توجه به همانندی‌ های فراوانی که از حیث شخصیت ‌ها، گفت و گوها، کردارهای اشخاص، حوادث، زمان، فضا و سایر ویژگی ‌ها بین شعر مهتاب نیما و حکایت تمثیلی شبتاب از کلیله و دمنه به چشم می ‌خورد، به این نتیجه می ‌رسیم که نیما یوشیج در سرودن شعر مهتاب، تحت تاثیر حکایت تمثیلی شبتاب از کلیله و دمنه بوده است. به عبارت دیگر می توان گفت شعر مهتاب نیما، بازآفرینی حکایت «شبتاب» است.

از جمله بررسی ‌های مفید برای آشکار شدن سازوکار روایت ‌ها و به طور خاص قصه ‌های عامیانه، روش تجزیه و تحلیل تودوروف، نظریه ‌پرداز عرصه ساختارگرایی است که در تحلیل روایت ‌های اسطوره ‌ای به کار گرفته شده است. وی این نوع قصه ‌ها را از جنبه ‌های مختلف مورد توجه قرار داده و در بررسی اجزای کلام قصه‌ ها، آنها را همچون پاره ‌های گفتمان به سه دسته اسم، صفت و فعل تقسیم کرده است. بنابراین با تجزیه و تحلیل روایت، می ‌توان به واحدهایی صوری دست پیدا کرد که با اجزای کلام دستوری شباهت چشمگیری دارند.این نوشته «جنیدنامه» را از جنبه اجزای کلام بررسی می ‌کند و می ‌کوشد، با تکیه بر نظریه تودوروف به درک ارتباط متقابل شخصیت ‌های «جنیدنامه» دست یابد. برای دستیابی به این هدف ابتدا توضیح مختصری در مورد نظریه تودوروف در زمینه اجزای کلام داده می ‌شود و سپس اجزای کلام؛ یعنی اسم خاص (شخصیت)، فعل (کنش)، صفت (ویژگی) و همچنین چگونگی ارتباط شخصیت ‌های قصه با توجه به هر یک از این اجزا مورد توجه قرار می ‌گیرد. بررسی این ویژگی در درک پیکربندی روایت و نیز شناخت زنجیره ارتباطات شخصیت ‌ها که قصه بر اساس آن پایه‌ ریزی می ‌شود موثر خواهد بود.

گونه های ادبی، یکی از مباحث مهم ادبیات جهان است، که در آن، آثار ادبی از لحاظ صورت و ماده بررسی می شود و تحول و پیدایی آن تجزیه و تحلیل می گردد. ادبیات تبری با دارا بودن پیشینه کهن تاریخی، دارای گونه های ادبی، به ویژه در زمینه شعری است که اغلب آن اشعار با توجه به بداهه گویی دارای ارزش ادبی والایی است. چون این اشعار در طول تاریخ با هنر خنیایی و موسیقی همراه بوده اصالت و ماندگاری خود را حفظ کرده است. ادب غنایی، مهمترین گونه ادبی این سرزمین است که در قالب تبری (tabari) یا توری (tavri) مشهور بود. شاعران تبری سرای، تحت تاثیر اوزان شعری، اشعار تبری را بهره گیری از آرایه های زیبای ادبی و حفظ اصالت آن می سرودند.

تحولات اجتماعی فرهنگی و ادبی در میان یک ملت، همیشه تابعی از تحولات سیاسی آن قوم است. گاهی در یک محدوده زمانی خاص، ممکن است شاعر، ادیب و نویسنده ای به دلایلی خاص مورد توجه اربابان امور و یا مورد بی توجهی قرار گیرد. روزگارانی دیگر، همین شخص، که شاید قرنها نیز از ایامش سپری شده است، جایگاهی ویژه را به خویش اختصاص دهد، که از نمونه های بارز آنها می توان به ادیب اندیشمند، ثعالبی نیشابوری اشاره کرد که به رغم موقعیت متعالیش درگذشته اکنون جایگاهش در ادب ایران کم رنگ، بلکه فراموش شده است. اکنون ما نیز، به دنبال این گفتار، از سخنوری (ابوالحسن باخرزی) یاد می کنیم که بر خلاف آوازه گذشته اش، امروز در زیر چرخهای سیر تحول اجتماعی و سیاسی وطن ما مجروح، بلکه مقتول شده و در میان غبار این تحولات پیوسته و شگرف زمان و مکان مدفون گشته و به دست فراموشی سپرده شده است.