جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع تحقیقموضوع این رساله بررسی انتقادی آرایه­های بدیعی در کتب معتبر بلاغی فارسی است. آرایه‌های بدیعی از عوامل مهم تبدیل کلام عادی به ادبی یا تعالی کلام ادبی به درجه­یی بالاتر از ادبیت و از معیارهای مهم نقد آثار ادبی به ویژه در حوزه نقد فنیو زیبایی­شناسی به شمار می­رود. با وجود این که حدود نه قرن از تألیف اولین کتاب بلاغت به زبان فارسی می­گذرد متأسفانه تاکنون پژوهشی دقیق و همه­جانبه در این باب صورت نگرفته است و خلاء کار علمی، انتقادی، همه­جانبه و روشمندی در بررسی و دسته بندی آرایه های بدیعی و بیان ارزشها، کارکرد هنری، علل زیبایی و تأثیرهای زیبایی شناختی آنها و نیز بررسی انتقادی کتابهایی که در این زمینه تألیف شده به خوبی احساس می­شود. انحطاط در این زمینه توسط اولین مقلّد ترجمان البلاغه؛ رشیدالدین وطواط آغاز می­شود که متأسفانه تا به امروز گریبانگیر این علم بوده است. بررسی کتب بلاغی فارسی نشان می­دهد که تا عصر حاضر تنها رشدی که در علم بدیع صورت گرفته فقط رشد کمی آرایه­ها بوده است. در کتب قدیمی آرایه­های بیانی وبدیعی و گاهی حتی مسائل مخصوص معانی و بیان و بدیع و عروض و قافیه بون هیچ نظم و تناسبی در یک کتاب آمده است. به طور کلی لزوم توجه دقیق و علمی به بدیع فارسی برای اولین بار در کتاب نگاهی تازه به بدیع مطرح شد و نویسنده کتاب مذکور اگرچه خود را نتوانست از قید تقسیم­بندی آرایه­ها به دو دسته لفظی و معنوی رها سازد اما برای اولین بار سعی کرد به کشف روابط بین آریه­ها و دسته­بندی آنها بر این اساس بپردازد. پس از ایشان تعدادی از نویسندگان دیگر خواستند تا از قافله نگاه تازه به این مقوله عقب نمانند و برخی نام نقد را بر کتاب خود نهادند گرچه از نقد به معنای واقعی کلمه در اثرشان چیزی دیده نشد و برخی هم سعی کردند به بررسی سیر تاریخی این دانش بپردازند.اهمیت و ضرورت موضوع با توجه به اینکه دانش بدیع فارسی از ابتدای پیدایش، تا عصر حاضر به دلایل متعددی دچار رکود و انحطاط بوده و همگام با رشد ادب فارسی رشد لازم را نکرده است و لذا جوابگوی نیازهای موجود در بررسی آثار ادبی فارسی از این لحاظ نیست و کارهایی هم که اخیراً انجام شده جامعیت و دقت لازم را ندارند و حتی برخی از زمینه­ها همچون بدیع تصویری و بررسی کارکرد هنری و لازمه آن در آرایه­ها یا دلایل زیباشناختی وتأثیر گذاری آنها و نیز طبقه­بندی دقیق و مناسب و سادگی و سهولت تعاریف و مثالها برای آموزش و تناسب مثالها با تعاریف و ... به شدت مورد اغفال واقع شده است؛ انجام پژوهشی جامع و دقیق و علمی در این زمینه بسیار ضروری است تا علاوه بر نقد و بررسی نظر قدما و معاصرین، این نابسامانی را برطرف نموده، اثری منسجم شامل نامگذاری دقیق، تعاریف علمی و مناسب، طبقه بندی صحیح و اصولی و مثالهایی روشن و بسنده پدید آورد که هم برای آموزش راحت باشد و هم وضع مطلوبی برای این علم مهم و معیار ارجمند ارزشگذاری آثار ادبی فراهم کند.اکثر کتب بدیعی رونوشت برداری از آثار قبل از خود و به وی‍ژه اسلاف این زمینه از قبیل ترجمان‌البلاغه، المعجم،حدائق السحر و ... می باشد(حتی در زمینه مثالها هم این رونوشت برداری مشهود است) و مشکلاتی از قبیل تشتت در نامگذاری، دسته بندی نامناسب آرایه‌ها، ارائه مثالهای نامناسب و گاهی بی­ربط یا اکثراً مر بوط به زبان و بلاغت عربی، عدم بررسی کارکرد هنری آرایه­ها، مشخص ننمودن حوزه تحت پوشش هر آرایه و ... کما کان باقی است و کتابهایی که مدعی آوردن شیوه ای تازه بوده اند نیز نه تنها به حل مسأله کمک نکرده، بلکه متأسفانه برخی از آنها این نابسامانی و پریشانی را افزونتر کرده‌اند. بنابراین لزوم انجام پژوهشی کامل و جامع و دقیق در این زمینه احساس می­شود.اهداف تحقیقهدف از این موضوع و اهتمام بر روی آن این است که یک بررسیدقیق، علمی و روشمند برای تعریف و تبیین آرایه‌های بدیعی و دسته بندی آنها صورت گیرد و ارزش و کارکرد زیبایی شناختی آنها روشن شود تا منتقدین در بررسی متون ادبی با عنایت به آنها آثار را محک بزنند. و بالاخره اثری منقح و مفید و کارآمد در این زمینه ارائه شود که بتواند به مشکلات این حوزه پایان دادهآموزش این فنون را برای علاقه مندان تسهیل کند.ب. مبانی نظری شامل مرور مختصری از منابع، چارچوب نظری و پرسشها و فرضیه ها:منابع منابع مورد مطالعه و نقد و بررسی ما در این پژوهش کتب بلاغی معتبر فارسی از نخستین آنها یعنی ترجمان البلاغه تا آخرین کتاب بدیع است که تاریخ انتشار آن 1388 شمسی است. و بدین ترتیب کتب معتبر بلاغی حدود هشت قرن بلاغت فارسی منبع اصلی ما بوده که مطالعه و مقایسه و نقد و بررسی شده و نظر اصلاحی و انتقادی خود را در مورد تک تک آرایه ها ارائه کرده ایم.پرسشهای تحقیق1- آیا بلاغت پارسی، مخصوصاً بدیع نیازمند طرح جدیدی که دقیق، همه‌جانبه و دور از آشفتگی باشد نیست؟2- طبقه‌بندی صنایع بدیعی آن گونه که در کتب بدیع فارسی مطرح است چه مشکلاتی دارد؟ و آیا طبقه‌بندی‌های بهتری قابل تصور است؟3- در زمینه نامگذاری، تعریف و مثالهای آرایه‌های بدیعی چه مشکلاتی در کتب بدیع فارسی وجود دارد؟4- آیا آرایه‌های بدیعی قابل بررسی و انتقاد و اصلاح و ارائه تعریف و مثال مناسب و طبقه‌بندی در گروه شایسته‌تری هست؟فرضیه­ها1- کتب معتبر بلاغی فارسی اکثراً چیزی جز رونوشت‌برداری از کتب بلاغت عربی نیستند و حتی در بیشتر کتابهای بلاغت فارسی مثالها نیز تازی است. با عنایت به این حقیقت که دو زبان فارسی و عربی از دو خانواده متفاوت زبانی دنیا هستند که از لحاظ ساختار هم با هم تفاوت اساسی دارند و با توجه به قانون «نسبیت زبان» که بر اساس آن هیچ زبانی قابل انطباق صد درصد بر زبان دیگری نیست؛ باید طرح جامعی برای بلاغت و زیباشناسی سخن فارسی ایجاد شود که تمام امکانات و ویژگیهای زبان فارسی در آن لحاظ شود و از آشفتگیهای موجود که نتیجه نادیده گرفتن واقعیت مذکور است جلوگیری شود.2- طبقه‌بندی صنایع ادبی به صورت الفبایی یا طبقه‌بندی به صورت بدیع لفظی و معنوی نمی‌تواند بیانگر ارتباط واقعی بین صنایع باشد لذا باید صنایع ادبی بر اساس ماهیت و کارکرد هنری طبقه‌بندی شوند که هم یادگیری آنها برای مخاطب راحت‌تر باشد و هم طرحی جامع و دقیق از بدیع ارائه شود. از آنجا که هر لفظ، سه بُعدِ صوتی، نوشتاری و معنایی دارد و هر یک از این ابعاد محل هنجارگریزی و هنرآفرینی ادبی بوده است شایسته است که در طبقه بندی صنایع بدیعی به این سه بعد توجه شود و این ابعاد محور طبقه‌بندی کلان قرار گیرد.3- تعاریف، ارائه مثالها و تعیین حدود برای صنایع بدیع در کتب بلاغت فارسی اکثراً نادرست و یا دارای مشکلات عدیده‌ای از قبیل اختصاص یک نام برای چند آرایه دارای کارکرد و ماهیت مختلف، اختصاص دو نام مختلف برای یک آرایه، ارائه مثالِ مختص یک آرایه برای یک آرایه دیگر بدون وجود ترفند مذکور در آن، ارائه تعریف و تقسیم‌بندی نادرست و بی‌فایده برای آرایه‌ها، عدم توجه به ماهیت هنری صنایع، عدم توجه به ابعاد سه‌گانه واژه(لفظ، معنی و نوشتار(تصویر)) در تعریف و طبقه‌بندی صنایع، جداکردن بخشی از محدوده یک آرایه و اختلاط آن با بخشی از آرایه دیگر و اختصاص نامی جدید برای آن برای افزودن تعداد آرایه، مثال‌بافی برای آرایه‌هایی که مختص زبان فارسی نیست و به تقلید از زبان عربی وارد بلاغت فارسی شده است و ... است.4- بررسی آرایه‌های بدیعی در طول تطور بلاغت فارسی نشان می‌دهد که می‌توان اکثر آنها را با توجه به ماهیت و کارکردشان در طبقات محدود، روشن و علمی طبقه‌بندی کرد و بدین سان باعث آسانی آموزش بدیع نیز شد، بسیاری از آرایه‌های ساختگی و من‌درآوردی یا آرایه‌هایی که در زبان و ادب فارسی کاربردی ندارد و به تقلید از کتب عربیوارد زبان فارسی شده، قابل حذف از کتب بلاغت فارسی است.پ. روش تحقیق شامل تعریف مفاهیم، روش تحقیق، جامعه مورد تحقیق، نمونه گیری و روشهای نمونه گیری، ابزار اندازه گیری، نحوه اجرای آن، شیوه گرد آوری و تجزیه و تحلیل داده ها:روش تحقیقروش اجرای این پ‍‍‍ژوهش به صورت کتابخانه‌ای و اسنادی و تحلیل داده ها و نقد و بررسی و ارائه نظر نهایی است بدین طریق که ابتدا کتب معتبر بلاغی فارسی را یک به یک بررسی نموده، چگونگی نامگذاری، تعریف و تقسیم بندی آرایه ها و ارائه مثالها و میزان دقت علمی آنها را مورد ارزیابی قرار می دهیم سپس حسن و مزایا یا معایب آنها رامعرفی و نقد می‌کنیم. بعد از آن اگر یافته شخصییا نظر انتقادی مهم و ارزشمند قابل طرح و کارساز در آن زمینه داشتیم آن را معرفی و تبیین می نماییم پس از آن سعی می کنیم ارزش زیبایی شناختی و کارکرد هنری آن را بررسی و تبیین نماییم و اگر تقسیم بندی یا نظر اصلاحی جدیدی در آن زمینه داشتیم ارائه می کنیم و بدین ترتیب تصویری جامع و انتقادی از سیر تطور آرایه و آخرین نظر اصلاحی و انتقادی درباره آن را ارائه می‌کنیم.ت. یافته های تحقیق و نتیجه گیری:1- دانشهای بلاغی یا فنون زیباشناسی سخن در ادبیات فارسی به تقلید از ادبیات عرب تألیف شده و بسیاری از موارد بلاغت عربی در بلاغت فارسی مطرح شده که هیچ ارتباطی با ساختار و بافت زبان و ادبیات فارسی ندارند؛ در حالی که بر اساس قانون «نسبیت» هیچ زبانی در دنیا قابل انطباق صد درصد بر زبان دیگر نیست و این عدم انطباق در ادبیات شدیدتر است و ترجمه‌ناپذیری آثار ادبی دلیلی روشن بر این مدعاست.2- فضل‌فروشی و تصنع‌گرایی یکی از آفت‌های مزمن در ادبیات فارسی بوده و در نتیجه بلاغیون روز به روز در تلاش برای ساختن و بافتن صنایع جدید و افزایش تعداد آنها بوده اند بدون توجه به اینکه ترفند مذکور اساساً کارکرد هنری دارد یا نه. و وجود صنایعی چون اطراد، الغا و ... که به اذعان خود بلاغیون حشو متوسط محسوب می‌شود نه موردی هنری بیانگر این حقیقت است.3- مشکل دیگر در بلاغت فارسی رونوشت برداری و سرقت علمی در این دانشهاست که بلافاصله پس از تألیف اولین کتاب بلاغت فارسی«ترجمان البلاغه» آغاز می‌شود و پس از وی وطواط که با داعیه خلق اثری جدید و بهتر به میدان بلاغت فارسی آمده است نخستین پایه‌های این انحطاط و سرقت را بنا می‌نهد.4- از لحاظ تقسیم‌بندی مطالب بلاغی نیز مشکلات اساسی وجود دارد و در این زمینه طرح جدید و جامعی که ترفندها را بر اساس ماهیت و عوامل پدید آورنده و کارکرد هنری و راز زیبایی و تأثیرگذاری آنها در طبقه‌‌های دقیق و علمی و محدود و مشخص قرار دهد ضرورت دارد.5- تعدد اسامی، تعاریف ناقص، تقسیمات ریز و فرعی بی‌مورد، مثالهای نامناسب و اغلب عربی مشکلاتی است که جوینده‌گان دانش بدیع اغلب با آن مواجه هستند و باید تلاشی اساسی برای رفع این موارد صورت گیرد.6- علمای بلاغت فارسی در گذشته و حتی در دوره معاصر فقط به بحث لفظ و معنا توجه کرده‌اند و از بُعد نوشتاری و خطی و در نتیجه بُعد تصویریِ اجزای زبان غافل شده‌اند. حتی آنهایی که در این زمینه مبدع نگاهی تازه بوده‌اند؛ در بحث از بدیع لفظی و معنوی نگاهی جامد و یکسوگرایانه داشته‌اند.7- بدیع تصویری یکی از مهمترین زمینه‌های هنرنمایی شاعران بزرگ و مبدع زبان فارسی بوده که متأسفانه با وجود موارد زیاد و کاربرد آن در طول تاریخ ادب فارسی تا به امروز مغفول مانده است و باید علمای بدیع در تألیف آثار خود به این مسأله نیز توجه کنند. 8- ترفندهای بدیعی زمانی زیبا و تأثیرگذار خواهند بود که شاعر آگاهانه و برای اظهار فضل آنها را به کار نبرد؛ بلکه در جریان سرایش شعر و به فراخور نیاز عاطفی شاعر در ذهن او حاضر و در کلامش اعمال شود.