جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توکل سپردن کارها به خدا و اعتماد به لطف اوست. مقام توکل پایین تر از مراحل رضا، تسلیم و توحید است؛ توکل بر خدای سبحان ضامن همه امور است وخدا امور متوکّلان را کفایت می کند. نجات یافتن از ناراحتی ها، غم واندوه، گشایش در گرفتاری و رزق،نصرت حق در غلبه بر باطل،هدایت ازگمراهی به نور، رهایی از ترس، رهایی از شر منافقان و بد زبانان و تحمل آزار دشمنان در دفاع از دین خداوند، رها شدن از طوفان غریزه حب جاه و مال، رها شدن از مشکلاتجنگ ها، تصمیم گیری ها، مهاجرت ها، بی کسی ها، بی پناهی ها، نیرنگها و فریبها و سرکشی های دشمنان، عصیان های مردم،اصلاح جامعه، اختلاف در داوری ها، دودلی ها، برتری جویی ها و...از مواردی است که در آیات قران با توکل به خداوند می توان از آنها رهایی یافت .آفرینش انسان بنایى است که عناصرش را درد و غم و سختى و دشوارى و بلا و ابتلا تشکیل داده است. این مصائب، پله هاى نردبان ترقى و رشد و تکامل هستند. و برخورد انسان اگربا مصائب و سختیهاهماهنگ با دستورات حضرت حق باشد سعادت همه جانبه انسان در پرتو آن تضمین مى گردد. توکل بعنوان عنصری از عناصر غیر معرفتی در معرفت آدمی نسبت به خود، خدا و عالم هستی تاثیری شگرف دارد. با چنین نگاهی است که تحمل مشکلات و سختیها که کلید حلّش به دست خداست بر او سهل و از آزمایشالهی که در قالب بلاها و مصائب رقم می خورد برایش آسان می گردد. و به سبب هموار کردن سختیها به مقامات عالیه ملکوتى نائل می گردد.

با توجه به مکتب اخلاق عرفانی در مکتب ابن عربی خوی توکل مبتنی است بر جهان بینی توحیدی و خصوصا توحید افعالی، توحید افعالی موجب پیدایش اخلاق پسندیده ای از جمله توکل است که به معنای خاص خود در اخلاق عرفانی و در متون دینی اسلامی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. توکل نیز در سیر و سلوک سالک را در نیل به مقام توحید افعالی یاری می کند. از این روی توحید افعالی و توکل در یک نگاه یکدیگر را در کمال نهایی انسانی همیاری می کنند.

چکیدهعبادت و بندگی حضرت باری تعالی مهمترین هدف خلقت انسان در قرآن معرفی شده است، ازاین رو این نوشتار برآن است تا به بررسی چگونگی ایجاد و نهادینه کردن اخلاق بندگی در قرآن به تفکیک سور مکی ومدنی پرداخته و با استخراج تفاوت ها وشباهت های موجود درشیوه تربیتی قرآن در دو دوره نزول آیات در مکه و مدینه به روشی شایسته دست یافته تا بر اساس آن شیوه ای مناسب، برای تربیت و ایجاد اخلاق بندگی در انسان اتخاذ نماید.عبادت در آیات مکی و مدنی،عبارت است از خضوع وخشوع دربرابرخداوند که الزاما با اطاعت او همراه است و اطاعت از پیامبر(ص)، نیزدرمسیربندگی خداوند، بسیارتأکید شده است؛ دعا ازمهمترین مظاهرودستاوردهای بندگی خداوندو همان تذلل وخضوع در برابرخداوند است، رکن بنیادین دعا، اعتقاد و باور قلبى به ربوبیت‏حق است؛ تقوی در آیات مکی ومدنی به معنای حفظ نفس و خودنگهداری است به خاطر ترس از عقاب و عذاب خداوند متعالودور شدن از رحمت و رضوان او بواسطه عمل کردن بر طبق ضوابط الهی و فرمانبردار حق بودن در جمیع رفتارها و کردارها ، به گونه‌ای که هیچ اراده و خواسته‌ای برخلاف اراده و خواسته الهی نباشد؛ توکل، همان گزینش و پذیرش وکیل است، اولین ومهمترین عامل ایجاد روحیه توکل در انسان معرفت وشناخت به اوصاف وافعال موجودی است که می توان براو توکل نمود، انحصار و وجوب توکل بر خداوند در آیات مکی ومدنی به خوبی آشکار است وهمه این خصایص با اختیار وآگاهی انسان انجام می شود.در آیات مکی و مدنی برزمینه سازی و تعمیق عقیده وایجاد تصورات صحیح در ذهن و ضمیر پیروان و فردسازی وخودسازی و تشریع و قانون گذاری و قاعده سازی برای تشکیل جامعه ای اسلامی تأکید شده است، با این تفاوت اندک که درآیات مدنی به شکل گسترده تر و دقیق تر وبا جزئیات بیشتری انجام گرفته است، بنابراین توجیهات، قوانین، معارف، مفاهیم و ارزشهای ارائه شده درآیات مکی ومدنی ازهم جدا نیست، و بهم پیوستگی خاصی با یکدیگر دارند و در تمام این مراحل قرآن بر انگیزش بر پایه آگاهی وانتخاب وهمینطوراطاعت از رسول اکرم(ص) تأکید فراوان دارد. نوشتار حاضر، با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی مفاهیم، عبادت، تقوا و توکل که از مصادیق اخلاق بندگی هستند پرداخته است، مفاهیم طاعت ودعا نیزبه جهت پیوستگی بسیار با مفهوم عبادت ذیل مفهوم عبادت بررسی شده است؛کلمات کلیدی:اخلاق بندگی، سورمکی ومدنی، عبادت، طاعت، دعا، تقوا، توکل.

اعتماد به نفس یکی از مفاهیم اخلاقی است.یافته‌ها نشان می‌دهد که اعتماد به نفس به معنای اینکه انسان خود را منشأ افعالش بداند در مقابل توکل قرار می‌گیرد و در اخلاق نیز به عنوان یک رذیلت اخلاقی نام برده می‌شود ،اما اگر اعتماد به نفس را به معنای تکیه بر توانایی‌ها همراه با تکیه بر خدا تعریف کنیم با آموزه‌های چون توکل سازگار بوده و منافاتی با اخلاق اسلامی ندارد و جزء فضایل اخلاقی شمرده می‌شود و بر پایه‌هایی از کتاب و سنت استوار است و مبانی مخالفین اعتماد به نفس ناظر بر آثار منفی تکیه بر نفس است ، و راهکارهایی اخلاقی از جمله خودشناسی ،خودارزش‏مندی ،خودباوری، خوداتکایی ،تقویت اراده ،رویارویی با مشکلات ، به دست آوردن تکیه گاه معنوی و مطالعه زندگی افراد موفق در تقویت آن موثر است وموانع بیرونی مانند: نام نازیبا و محبت‌های بی حساب و موانع درونی چون تعمیمدادن و فیلتر کردن را می-توان نام برد.

«صبر و توکّل» از مفاهیم ارزشمند دینی و اخلاقی است، که خداوند متعال در کتاب شریف خود آیات متعددی را به این دو مفهوم اختصاص داده و از مومنان می‌خواهد که با استمداد از آن‌هاباب نجات دنیا و آخرت را به روی خویش بگشایند. صبر و توکّل به عنوان دو مفهوم ارزشمند قرآنی نقش فراوانی در زندگی پیامبران الهی، خصوصاً پیامبر اسلام(ص)و امامان(ع) داشته است. علاوه بر آن مسلمانان و مومنان نیز با تأسی از آیات قرآنی و سنت و سیره پیامبر(ص)و امامان معصوم(ع) در زندگی مادی ومعنوی خود از این مفاهیم بهره برده‌اند. عالمان، دانشمندان، فلاسفه، عرفا و شاعران مسلمان نیز در طول تاریخ زندگی‌شان متأثر از این مفاهیم بوده‌اند، به گونه‌ای که در زندگی شخصی خویش و نیز آثار و تألیفاتشان این تأثیرات کاملاً آشکار است. خواجه حافظ شیرازی نیز که، مانند ستاره‌ای تابناک درآسمان شعر و ادب و عرفان فارسی به زیبای می‌درخشد، با تأسی و الهام از آیات قرآنی به این دو مفهوم ارزشمند در دیوان خویش بها داده و ابیات زیادی را در مورد صبر وتوکّل به رشته نظم کشیده است و پیوند شعر حافظ با تعالیم دینی به قدری قوی و ناگسستنی است که خود حافظ هم گفت: "صبحدم از عرش می آمد خروش عقل گفتقدسیان گوی‌که شعر حافظ از بر می‌کنند

عرفان، به معنی شناخت و معرفت خداوند و صفات او، به‌واسطه‌ی کشف و شهود است و علم کلام، دانشی است که به بحث پیرامون اصول اعتقادی و جهان‌بینی دینی بر مبنای استدلال عقلی و نقلی می‌پردازد. عرفا، نگرش متفاوتی به جهان هستی دارند و یکی از این عرفا، سنایی است. سنایی، عبادت را محدود به اعمال ظاهری نمی‌داند. از نظر او، هر عملی که رضایت خداوند را در پی داشته باشد، نوعی عبادت محسوب می‌شود. هم‌چنین، عبادت باید همراه با عجز و فروتنی و تواضع باشد. سنایی معتقد است که رازقیّت خداوند همیشگی است و نیز، رزق هر کسی، در ازل برای او مقدّر شده است و هر گونه تلاش برای کسب روزی، بی‌فایده است. از نظر سنایی، انسان باید در همه حال به خداوند توکل کند، چرا که خداوند صلاح بندگانش را می‌خواهد. سنایی، صبر را لازمه و مقدّمه‌ی دست‌یابی به هر چیزی می‌داند. صبر در هنگام بلا و مصیبت، بالاترین و دشوارترین نوع صبر است. به عقیده‌ی سنایی، انسان باید همیشه و در همه حال، شاکر خداوند باشد؛ حتی در مواقع بلا و مصیبت. هم‌چنین، سنایی، ناسپاسی را نیز نوعی کفر می‌داند. در این پژوهش، پس از تقسیم‌بندی بحث اصلی به پنج بخش مجزّا و نیز مراجعه به حدود شصت منبع، اعم از کتاب‌ها و مقالات و هم‌چنین، برخی از وبسایت‌های مرتبط، اقدام به جمع‌آوری اطلاعات شده است.

اخلاق اسلامی و مفاهیم ارزشمند آن، جایگاه بسیار رفیعی در تکامل انسانیت دارند. تا انجا که هدف از بعثت آخرین و برترین پیامبر تکمیل مکارم اخلاقی بیان شده است. در نگاه استاد مطهری، اخلاق یعنی چگونه بودن و البته خوب بودن در این میان حرف اول را می‌زند. اخلاق چیزی نیست جز گونه‌ای از پرستش که تنها در وادی ایمان‌گرائی و با پشتوانه دین و مذهب می‌تواند توجیه شود. اخلاق از آنجائی که ریشه در فطرت ثابت انسانی دارد جاودانه و تغییرناپذیر است هرچند در این میان باید میان اصول اخلاق و فعل اخلاقی، همچنین اخلاق و آداب تفاوت قائل شد. هرچند اخلاق اسلامی و مفاهیم آن یکی از سه رکن اساسی تعالیم اسلامی است، اما در طول تاریخ همواره با آسیب‌های کلی از قبیل جمود و تحجر، التقاط، اباحی‌گری و تحریف تهدید شده که در این میان برای آسیب‌زدائی از اخلاق اسلامی، بازشناسی مکتب اصیل اخلاق اسلامی با تکیه بر متون اصیل اسلامی به عنوان دستگاه‌های تصفیه تفکر اسلامی امری ضروری است. علاوه بر آسیب‌های کلی عارض شده بر سیستم اخلاق اسلامی، بسیاری از مفاهیم ارزشی اسلام چه آنانی که به صورت مستقیم در اخلاق اسلامی مطرحند، مانند صبر، توکل، اخلاص، زهد و تقوا و چه مفاهیمی که آثار اخلاقی فراوانی دارند همانند شفاعت، انتظار و دعا، دچار آفات فراوانی مانند کج‌فهمی، تفسیر نادرست، برداشت غلط، ارائه هدف‌دار و تبیین تک‌بعدی شده‌اند. بررسی دقیق این مفاهیم نشان دهنده این واقعیت انکارناپذیر است که مفاهیم ارزشی اخلاق اسلامی و در یک نگاه کلی تمامی آموزه‌های دینی اسلام، در صورت تفسیر مبتنی بر اصول پایدار اخلاق اسلامی کهبرگرفته از متون اصیل دینی است، نه تنها باعث تخدیر جامعه و تنبل‌پروری نیست؛ بلکه به خاطر حماسی و محرک بودن، باعث پویایی، حرکت، امید و سعادتمندی است.کلید واژه: اخلاق، مطهری، دین، فطرت، تقوا، توکل ، صبر...