جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آنچه در پیش رو دارید تحقیقی درباره توحید عبادی از منظر علامه حلّی و ابن تیمیه است. علامه حلّی از متکلمین و فقهای بزرگ مکتب امامیه و ابن تیمیه از علمای حنبلی مذهب و مؤسس فرق? سلفیه است. سلفیه، اصطلاحی نوظهور در تاریخ اندیشه اسلامی است که گروهی از اهل حدیث و پیروان احمدبن حنبل، ابن تیمیه و محمدبن عبدالوهاب برای خویش برگزیده اند. آنها شعار خود را تمسک به قرآن و سنّت و پیروی از سلف صالح، یعنی اصحاب رسول خدا(ص) و تابعین اصحاب و تابعینِ تابعین قرار داده اند که تقریباً مسلمانان سه قرن اول اسلام را تشکیل می دهد. سلفیه در روش شناخت نقل گرا و در فهم نقل، ظاهرگرا هستند. و چون عقل را قادر و شایسته فهم معارف الهی نمی دانند، رسالت آن را تنها فهم سخنان سلف صالح بر می شمارند. بر اساس مبانی معرفتی و هستی شناسی سلفیه، خدا موجودی قدیم، یکتا و بی شریک می باشد. لکن همانند انسان صفاتی زائد بر ذات و متغایر با یکدیگر دارد. سلفیه در تبیین و تفسیر صفات الهی از حیث معنا شناسی بر اساس اصل ظاهرگرایی در قرآن و سنّت، به تبعیّت از اصحاب حدیث به معانی ظاهری و عامیانه این صفات بسنده کرده و چون آنها را از متشابهات دانسته، کیفیتشان را مجهول و سوال از آن را بدعت می دانند. لذا قائلند که تنها باید بدانها ایمان آورد زیرا حقیقت را فقط خدا می داند و بس. در نتیجه توحید سلفیه بر خلاف آموزه های دینی تنها با وحدت عددی سازگار است. ابن تیمیه بر خلاف حکم عقل و سنّت الهی تمسک به اسباب و وسائط را نوعی شرک و منافی با عقائد توحیدی مسلمین می داند. و از آنجا که توحید را یا منحصر در عبادت می بیند و یا برای سایر مراتب آن تأثری در ایمان قائل نمی باشد، هر گونه توسل به غیر خداوند را به هر انگیزه و اعتقادی که باشد، بدعت و شرک در عبادت می شمارد. او در این حکم فرقی بین توسل به اولیاء الهی و بت ها و تماثیلی که مشرکین عصر جاهلیت می پرستیدند قائل نیست. از آنجا که او ثمر? وجودی پیامبر برای امّت و رابطه امّت با نبی را منحصر به زمان حیات دنیوی ایشان می داند، استغفار و شفاعت پیامبر در حق امّت را در عالم برزخ، تا روز قیامت غیر ممکن و یا بی فایده می شمارد. لذا بر همین مبنا مخاطب قرار دادن پیامبر(ص) برای طلب استغفار، شفاعت، توسل و تبرک جستن به آن حضرت را بدعت و منافی با توحید عبادی می داند. در مقابل این دیدگاه، آراء و عقائد علامه حلّی و سایر شاگردان مکتب عترت طاهره قرار می گیرد که با تعریفی که ایشان برای توحید و عبادت بر اساس منطق قرآن و سنّت ارائه می دهند، بطلان این عقاید ابن تیمیه و سلفیه روشن و مبرهن میگردد.

علامه حلّی از متکلمان شیعی است که روشی عقلی داشته و با تاکید بر حجیّت عقل دلالت آن را از دلالت سایر منابع قوی تر می‌داند. از این رو هنگام ناسازگاری عقل و نقل در صورت تأویل پذیری، آن را تأویل برده، و در غیر این صورت، نقل را مردود می‌شمارد. با این وجود ایشان از نقل نیز غافل نبوده و با اذعان به عدم کارایی عقل در برخی حوزه ها، معرفت نقلی را نیز لازم شمرده و در آثار کلامی خود از آنها استفاده می‌نماید؛ البته با این تفاوت که حجیت قران را پذیرفته ولی حجیت اخبار و اجماع را به صورت مطلق نمی‌پذیرد، بلکه برای پذیرش آنها شرایطی را مطرح می‌نماید.

درسال‌های اخیر پژوهش‌های جدی و آکادمیکی در شناخت مدارس، مسائل و ادوار کلام امامیه صورت گرفته و طبیعی است که بخش مهمی از آن‌ها به حوزه حلّه و مسائل اعتقادیِ مطرح در این مدرسه پرداخته باشند. با این وجود، پژوهش‌های انجام یافته هنوز کافی به نظر نمی‌رسند و نشان دادن کارکرد متکلمان پرورش یافته درحلّه که بزرگترین مرکز علمی در قرن هفتم و هشتم هجری و چراغ فروزان علم در عصر ایلخانان مغول به شمار می‌آیند از بایسته‌های پژوهشی است که هنوز نیازمند پژوهش‌های جدید می‌باشد؛ کاری که در این مقاله به قسمتی از آن پرداخته شده و تلاش گشته تا با استفاده از شیوه تحلیلی تاریخی به گوشه‌هایی از این کارکردها در ضمن معرفی نقش آفرینی‌های علامه حلی، بزرگ دانشمند حوزه حلّه پرداخته شود. نتیجه‌ای که از این پژوهش به دست آمد نشان می‌دهد دانش آموختگان حلّه به خصوص علامه حلّی علاوه بر تلاش‌های تبلیغی در نشر مکتب شیعه و فعالیت‌های آموزشی در زمینه تأسیس مدارس مختلف و مدرسه سیار و هم چنین تألیف کتاب و تربیت شاگردان متعدد، در تقابل با جریان ظاهر گرایی و دفاع از عقل گرایی فلسفی خوش درخشیده و توانسته‌اند اصل امامت را به عنوان تنهاترین و کامل‌ترین نسخه برای رهایی جامعه اسلامی از بحران خلا حاکمیت مشروع، معرفی کنند.

توحيد و خداشناسي که مشتمل است بر اثبات وجود خدا و صفات و احکام او، مهم‌ترين اصل از اصول شريعت اسلام است. اين رکن که بر پايه تفکر منطقي و بهره‌گيري از قوع عاقله انسان بنا مي‌شود، نگاه او به زندگي و در نتيجه اعمال و رفتار و منش او را شکل مي‌دهد و به همين دليل است که با شبهات فراوان مورد هجمه قرار گرفته است. در نوشتار حاضر تلاش شده تا با دقت و موشکافي به اثبات مبدأ عالم و احکام و صفات او پرداخته شود.

مهم‌ترین چالش معاد جسمانی که از طرف برخی از فیلسوفان الهی مخالف، مطرح شده، این است که بدنِ مادی، چون جسمانی است، چگونه می‌تواند پس از جدایی از روح، بعینه دوباره محشور شود و همان روح به او بازگردد؟ آبا بازگشت عین بدن، در قیامت، مبتلا به شبهات فلسفی، مانند شبهۀ آکل و ماکول، حشر انسان عظیم و ...، نمی‌شود؟ ما در این مقاله، سعی خواهیم کرد با روش تحقیقِ بنیادی، توصیفی و پس از بررسی نظریات سه‌گانه (عینیت، مثلیت و نظریۀ ملاصدرا) پیرامون معاد جسمانی و انطباق آنها با قرآن و روایات، ثابت کنیم که نظریۀ محقق طوسی و علامه حلی، تحت عنوان بازگشت اجزاءِ اصلی بدن، علاوه بر انطباق با نظریۀ شبیه‌سازی، با برخی از ظواهر آیات و روایات نیز تطبیق دارد. بنابراین، بدن انسان در قیامت، می‌تواند عینِ بدن دنیوی باشد، بدین نحو که از جزء اصلی بدن دنیوی که همان DNA است، چیزی باقی می‌ماند که در آخرت، محشور شده و بدن اخروی انسان، از آن تشکیل می‌شود.

علامه حسن بن مطهر حلی فقیه، اصولی، رجال‌شناس، محدث و متکلم مؤثر در تاریخ اندیشة اسلامی است. شهرت وی در این دانشها بر میراث منطقی وی سایه افکنده است. حلی در پژوهشهای منطقی آثار فراوان، بالغ بر بیست اثر، تدوین کرده است. کثرت تألیف اثر منطقی، تبیین می‌طلبد. عوامل گرایش وی به تحقیقات منطقی چیست؟ رقابت کلامی حلی با کسانی چون غزالی، فخررازی، ارموی و کاتبی از سویی، تأثیر ژرف ابن‌سینا و خواجه طوسی بر وی از سوی دیگر او را به منطق‌پژوهی سوق می‌دهد اما تحلیل دیدگاههای منطقی علامه عاملی ژرفتر را نشان‌ می‌دهد: منطق‌پذیری و عقلانیت تفکر کلامی شیعه.

نوشتار حاضر، مقاله خانم زابینه اشمیتکه با عنوان «علامه حلی و کلام شیعی – معتزلی» را مورد بررسی قرار داده است. این محققِ مطالعات اسلامی در پی آن بوده است که با تحلیل اندیشه‌های کلامی علامه حلی و مقایسه آن با آرای ابوالحسین بصری، پیروی علامه را از ابوالحسین اثبات کند. در فرایند اثبات این نظریه کلام شیعه را کلاً فاقد استقلال قلمداد کرده، آن را جز در مبحث امامت تابع کلام معتزله می‌بیند. اما نگارش حاضر با تشکیک در ادله تاریخی مؤلف و توجه به نقصان روش به کار رفته در استدلال به این نتیجه می‌رسد که ادعاهای مطرح شده با ادله فوق اثبات‌پذیر نیست. بررسی این مقاله در دو محور روشی و محتوایی شکل گرفته است. در بحث روشی روش مطابقت و مقابله که این مستشرق از آن برای اثبات مدعای خویش سود جسته به نقد کشیده شده است و در بحث محتوایی به مواردی چون عدم توجه مولف به تفاوت‌ میان کلام ترجمه‌ای و استدلال عقلی، الهیات بمعنی الاخص و بمعنی الاعم، کلام معتزلی و کلام فلسفی، کثرت اختلاف میان نظریات کلامی شیعه و معتزله و موارد اختلافی میان علامه و ابوالحسین توجه داده شده است.

چکیده: این مقاله به بررسی تطبیقی نظریه مشروعیت، در اندیشه سیاسی علّامه حلّی و ابن تیمیه پرداخته، تا با برجسته سازی نقاط ضعف و قوّت دیدگاه آنان ، براساس عقل، کتاب و سنّت، به نظریه معقولی از دین اسلام در باب مشروعیت سیاسی، رهنمون گردد. ازاین رو، با روشی توصیفی- انتقادی در بیان اشتراکات و افتراقات دو دیدگاه، این نتیجه به دست آمده که ابن تیمیه، به دلیل خلط در مفهوم امامت، نتوانسته است در نظریه پردازی موفّق عمل کند. دیدگاه وی از اشکالاتی نظیر تناقض گویی، دخیل دانستن مردم در امر مشروعیت سازی، ارائه معیارهای غیر واقع نما، سکولاریزه کردن جامعه، مشروعیت بخشی به حکومت های فاسد و خودکامه برخوردار است. درمقابل، علامه حلّی به دلیل استفاده صحیح از عقل و نقل، توانسته است به صورت منطقی، دیدگاه خود را در باب مشروعیت سیاسی، مبتنی بر جهان بینی صحیح اسلامی قرار داده، آن را ناشی از اراده تشریعی خداوند متعال بداند که فقط از طریق نصب الهی محقّق می گردد.

«نگرشی بر نگارشهای کلامی» عنوان کلی مجموعه یادداشتهای سلسله واری است که در راستای تعریف و بازشناسی میراث کلامی اسلامی منتشر خواهد شد. نویسنده در این گفتارها می کوشد متون کلامی مهمّ فرقه‌های مختلف اسلامی بویژه مکتب تشیّع را معرّفی و ابعاد گونه‌گون آنها را بررسی نماید. وی همچنین از خصائص ساختاری و محتوائی متون سخن به میان آورده و جایگاه و اهمیّت آنها را در منظومه نگارش‌های کلامی تشریح می کند. در نهایت، ویراست یا ویراست‌های مختلف این آثار را توصیف و در بوته نقد و ارزیابی قرار می دهد. نویسنده در نخستین نوشتار از سلسله نگارش های مذکور، کتاب نهج المسترشدین فی اصول الدین علامه حلی و شروح نگاشته شده بر آن را مورد مداقه قرار می دهد.