جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابن عربی و اکهارت با وجود این‌که در بسیاری از اصول و مبانی با یک‌دیگر موافقت و مشابهت دارند، در وزنی که «تشبیه» و «تنزیه» خداوند می‌دهند، اختلاف دیدگاه دارند. همین اختلاف دیدگاه که در ابتدا در برابر آن‌همه اتفاق نظرات کم‌اهمیت به نظر می‌رسد، در مسئله «جایگاه عالم ناسوت» منجر به اختلافی عمیق و حتی تقابل بین اندیشه‌ی دو متفکر ما می‌شود. لذا «عالم و ناسوت» و جایگاه آن را می‌توان به‌عنوان مسئله‌ای تلقی کرد که عمق اختلاف دیدگاه ابن عربی و اکهارت را - با وجود همه‌ی مشابهت‌ها و اتفاق نظرها – در معرض توجه قرار می‌دهد. حتی آموزه‌های مشترکی چون «وحدت وجود» و «بر صورت خدا خلق شدن انسان» هم نمی‌تواند از عمق اختلاف ابن عربی و اکهارت در مسئله‌ی جایگاه عالم ناسوت بکاهد. چنان چه اثبات خواهد شد، ابن عربی از این دو آموزه در جهت تقدس بخشیدن به عالم و کثرات استفاده می‌کند. اما اکهارت این دو آموزه را به‌گونه‌ای تفسیر می‌کند که منجر به تحقیر و ناچیز شمردن عالم و کثرات می‌شود.

جایگاه خدا و براهین اثبات واجب، یکی از مهم‌ترین مباحثی است که کانت می‌بایست بر اساس مبانی معرفتی-اش، موضع خود را نسبت به آن معیّن کند. کانت، شناخت را تنها در قلمرو امور مادی معنادار می‌داند، به همین دلیل در نظرگاه وی بحث از اموری چون نفس یا خدا که زمان‌مند و مکان‌مند نیستند، اساساً اشتباه است. او برای نشان دادن این اشتباه، در بخش دیالکتیک استعلایی کتاب نقد عقل محض، ایدۀ «خدا» را ایدۀ استعلایی عقل محض می‌نامد و به زعم خود اثبات کرده است که عقل را نه از راه تجربی و نه از طریق استعلایی، توفیقی برای رسیدن به این ایده نیست. این دیدگاه، پیامد چگونگی رویکرد کانت در شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی است. کانت در رویکرد شناخت‌شناسی، به تفصیل به امکان و صدق قضایای ترکیبی پیشین می‌پردازد و بر این باور است که امکان دانش‌های پیشین در متافیزیک و فیزیک، به امکان قضایای ترکیبی پیشین بستگی دارند. در مقابل این دیدگاه، دیدگاه فلسفۀ صدرایی است که نه تنها قائل به تعطیلی عقل نظری در ما بعد الطبیعه نیست، بلکه بر این باور است که بسیاری از موضوعات فلسفی، از جمله مسئلۀ اثبات وجود خدا، از طریق به ‌کارگیری صحیح عقل نظری قابل حل است. به نظر میرسد فلسفۀ صدرایی هم در بُعد شناخت‌شناسی و هم در بُعد هستی‌شناسی، توانایی رفع تعارض‌ها و مغالطات را از ایدئال عقل محض دارا است. از این رو در این نوشتار، کوشیده‌ایم دیدگاه کانت را بر اساس فلسفۀ صدرایی نقد کرده و اشکالات وی را پاسخ گوییم.

نظريه اعتباريات علامه طباطبائي از آغاز طرح آن، به ‌عنوان امري بديع مورد توجه محققان قرار گرفت، اما از همان ابتدا با اشکالاتي نيز روبه‌رو بوده است. يکي از اساسي‌ترين اشکالات مطرح‌شده که تلاش‌هاي فراواني براي رفع آن شده، اشکال نسبيت اخلاقي به اين نظريه است. حسن و قبح که دو عامل مؤثر و تعيين‌کننده در هر قضاوت اخلاقي‌اند طبق اين نظريه، از اموري اعتباري به‌شمار مي‌آيند. يکي از ويژگي‌هاي اصلي امور اعتباري تغييرپذيري است. بنابراين مي‌توان گفت که حسن و قبح يا خوبي و بدي امور نسبي‌اند و در نتيجه ما حکم اخلاقي ثابت نداريم. در اين مقاله می‌کوشیم بدون تغيير چارچوب و محکمات نظريه اعتباريات و با تمسک به راهکارهاي درون‌ساختاري موجود در اين نظريه، از ‌جمله راهکار فطرت و غايات عام و مشترک که موجب ثبات مي‌شوند، عدم ارتباط نسبيت اخلاقي با اعتباريات را ترسيم کنیم و در کنار آن به برخي سوء‌برداشت‌ها از نظريه اعتباريات نيز پاسخ بگوییم.

استدلال کانتوری گریم از جمله براهینی است که در مباحث فلسفی اخیر ناسازگاری مفهوم علم مطلق را مورد هدف قرار داده است. گریم با استناد به اصل ریاضی کانتور و بر مبنای تعریف پذیرفته‌شدۀ علم مطلق، یعنی علم به تمامی گزاره­های صادق، وجود عالم مطلق را به دلیل عدم امکان وجود متعلق علم او، یعنی «مجموعه گزاره­های صادق»، انکار می­نماید. در این زمینه پاسخ­های متعددی در دفاع از علم مطلق الهی از سوی متفکران مسیحی معاصر ارائه شده که یکی از مهم­ترین آنها خودمتناقض دانستن این استدلال است که پلانتینگا آن را مطرح کرده است. سنت فلسفه اسلامی از جهت تبیین ماهیت علم مطلق با سنت الهیات مسیحی تفاوت مبنایی دارد. اما با توجه به ظرفیت حکمت متعالیه صدرایی، با استناد به مباحثی چون تعریف و ماهیت مجموع و همچنین شرایط تسلسل محال، می‌توان علاوه بر ابطال فرض استدلال گریم مبنی بر وجود حقایق بیشتری از مجموعه تمام حقایق، امکان علم عالم مطلق به سلسله نامتناهی از مجموعه حقایق را اثبات نمود.

اين مقاله، بر تبيين و اثبات تأويل عرضي در عرفان متمرکز است و از سه نوع تبيين استدلالي، روايي و تنظيري بهره گرفته‌ است. تأويل عرضي، به معناي بازگرداندن معناي کلام الهي، به همۀ وجوه معنايي است که به عنوان مراد جدي خداوند، در عرض يکديگر قرار دارند. دو استدلال عقلي، يکي از راه علم ازلي و پيشين خداوند، به همة فهم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هاي مختلف از کلام الهي و ديگري، از طريق حقيقت معناي الفاظ، در صورت زدودن پيرايه‌ها و انصراف‌هاي مزاحم، براي اثبات اين نوع تأويل ارائه مي‌شود. در بخش روايي، سه مورد از تأويل‌هاي عرضي در روايات مورد بحث و بررسي قرار گرفت . روشن شد که فهم معاني مختلف از يک آيه يا کلمه از قرآن کريم، مورد قبول روايات بوده و به اجراء گذاشته شده است. در تبيين تنظيري، به مباحثي چون «قرينه حکمت و اطلاق»، «استعمال لفظ در بيشتر از يک معنا» و «ايهام»، در دانش‌هاي ديگر استشهاد و روشن گرديد که اراده معاني مختلف از يک کلام، به‌نحوي مورد پذيرش است. در پايان، به برخي از مهم‌ترين اشکالات تأويل عرضي پرداخته‌ايم. نتيجه اين مباحث، بدل شدنِ تأويل عرضي، از يک مبناي ذوقي و غيرعلمي، به يک نظريه روشي قابل فهم و علمي است.

نظریة امر الهی یکی از انواع نظریه‌های وظیفه‌گرایانه است که تقریرهای متعددی دارد. سنت‌های یهودی، مسیحی و اسلامی با توجه به صفاتی که در متون مقدس و مباحث کلامی خود برای خدا اثبات کرده‌اند، تفاسیر مختلفی از امر خدا و رابطة امر اخلاقی و امر الهی، به صورت منطقی و ضروری یا به ضرورت متافیزیکی و اخلاقی، ارائه کرده‌اند. تبیین ارتباط میان امر دینی و اخلاقی و تقدم دین بر اخلاق تنسیق‌های مختلفی می‌طلبد، تا در نهایت، نوع خاصی از تقدم، به صورت تاریخی، مابعدالطبیعی، معرفت‌شناسی و مفهومی یا معناشناسانه، توجیه شود. نظریة امر الهی رابرت آدامز یکی از نمونه‌های اصلاح شدة نظریة امر الهی در دوره معاصر است که با تکیه بر یک اصل متافیزیکی که ریشه در تلقی خاص ارتباط انسان با خداوند دارد، تلاش دارد تا ضعف‌ها و کاستی‌های نظریه‌های ابتدایی امر الهی را به نحوی بازسازی کند و تقدم معناشناختی زبان دین بر اخلاق را توجیه نماید. این رویکرد با توجه به الزام اخلاقی و مفاهیمی از این دست شکل گرفته است و تلاش نموده تا با اصلاح مواضع معناشناختی از نظریة امر الهی دفاع کند. از این منظر، از نظر اخلاقی، عملی نادرست است که تنها و تنها در مقابل امر یا ارادة الهی قرار گیرد. مشروعیت این دستورات نیز ناشی از فرمان خدای عشق است که رابطة خاصی میان او و فرد متدین وجود دارد.