جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اینکه هدف و غایت زندگی چیست و سعادت آدمی در چه پهنه هایی صورت میگیرد، و تبیین دقیق شاخصه ها و عوامل وصول به نهایت هدف حیات آدمی که همان سعادت باشد، خودازعمده ترین و غامض ترین مساِیلی است که در حوزه فلسفه اخلاق و اخلاق همواره مطرح بوده است .بحث سعادت از محوری ترین مفاهیم و رویکرد هایی است که در این جستار بدان پرداخته می شود. تا ماهیت سعادت و طرق حصول بدان و بررسی و تحلیل عوامل مثبت و منفی که می تواند مترقیانه و یا ارتجاعی (بازدارنده) باشند را رصد نموده ،و این مهم در حوزه اندیشه های افلاطون و صدرا این دو متفکر بزرگ جهان ایده آالیسم و اسلامی مورد پژوهش قرارگرفته است تا هر چند چراغی کم فروغ در این واکاوی مختصروبی بضاعت باشد. تا آیندگان با کاربست آن بتوانند در جاده ای گام نهند که خدایی گونه ،مقدس،روشن، و در عین حال حافظ کرامت و منزلت شئون انسانی باشد .

مسئلۀ خاص این تأمل، شناسایی عوامل انگیزش اخلاقی در نگاه ابن‌عربی و ترسیم مسیری است که فاعل اخلاقی با پیمودن آن به حیات مطلوب دینی و اخلاقی دست خواهد یافت. رجوع به آثار ابن‌عربی با روش توصیفی و تحلیلی، این امکان را فراهم می‌کند که گام‌های انگیزش اخلاقی را چنین تقریر کنیم: رحمت عام الهی در گسترش وجود، به انسان شرف وجود بخشیده و رحمت خاصۀ حق‌تعالی انسان را در مقام جمعیت (بالقوه) اسماء مستقر کرده است. معرفتی که عطیۀ حق و منتهی به شناخت عالم اعیان ثابته باشد، انسان را به حقیقت وجودی خود ملتفت می‌کند. رحمت الهی و معرفت انسان به این رحمت، برانگیزانندۀ محبت، زمینه‌ساز همت و بستر پرورش خُلق مطلوب بشر است. در نهایت، مقام ولایت و شناخت اولیای الهی وجه دیگری از رحمت حق، مستدرکی برای نارسایی معرفت و جبرانی برای قصور همت است؛ که عامل اخیر انتقال از انگیزش اخلاقی به عمل اخلاقی را تسریع می‌کند.

امسئله اصلی این مقاله مقایسه نسبت میان دو مفهوم سعادت و جاودانگی از منظر ابن‌عربی و کرکگور، به عنوان دو اندیشمند اسلامی و مسیحی است. مقصود از این مقایسه که با روش توصیفی - تحلیلی به پیش می‌رود، یافتن مبانی و پیامد آرای آنان در کنارِ کشفِ وجوه مشترک و متمایزِ دو دیدگاه در تقریر کارکرد دنیوی و اخروی اخلاق است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در اندیشۀ ابن‌عربی، سعادت به معنای تخلّق به اخلاق الله و تحقّق در اسماء ‌الله است؛ یعنی به‌لحاظ مفهومی معادل و به‌لحاظ مصداقی مساوق با جاودانگی است؛ بدین ترتیب انسان در قوس صعود با حرکت حبّی خویش به سمت سعادت اخلاقی و در‌نتیجه به مقصد جاودانگی حرکت می‌کند؛ اما از نگاه کرکگور اخلاق به معنای کسب فضایل دنیوی است که از نظر مفهومی و مصداقی از عمل به تکلیف الهی و جاودانه‌شدن با تفرّد مؤمنانه افتراق می‌یابد. کرکگور با تکیه بر ایمان، اخلاق را مرتبه افراد قاصر از امتحان الهی می‌داند و در‌نتیجه قهرمان فانیِ اخلاق را نازل‌تر از شهسوار جاودانِ ایمان می‌شناسد. در مقام داوری و با نظر به مبانی و مفروضات دو متفکر، به نظر می‌رسد خوانش ابن‌عربی که حیات دینی و اخلاقی را همسان می‌داند، بر نگرش کرکگور که اخلاق را مرتبه نازلی از حیات مؤمنانه می‌شمارد، ترجیح دارد

لویناس از تصور «نامتناهی» یا خدا نزد دکارت به مثابه‌ی امری که ناشی از اندیشه‌ی «من اندیشنده» نیست، بسیار بهره برده است، ولی آن را در راستای نظام اخلاقی خود باز تقریر می‌کند. این‌که باز تقریر لویناس از برهان دکارت تا چه حد می‌تواند برهانی اخلاقی در جهت اثبات وجود خدا باشد، و همچنین این‌که اساساً خدا چه جایگاهی در فلسفه‌ی وی می‌تواند داشته باشد، مسائلی هستند که در این مقاله به آن‌ها پرداخته شده است. از سویی دیدگاه لویناس درباره‌ی خدا قابل انفکاک از فلسفه‌ی او نیست. وی فلسفه‌ی خود را با نقد تاریخ فلسفه‌ی غربی مبنی بر نادیده گرفتن گرفتن غیریت دیگری شروع می‌کند. سپس بامعنای خاصی که بر مفهوم سوبژکتیویته بار می‌کند، می‌کوشد مسیری اخلاقی به سوی «دیگری» بگشاید؛ مسیری که در آن غیریت «دیگری» به رسمیت شناخته شده باشد. این گونه به نظر می‌رسد در این مسیر تنگناهایی وجود دارد که لویناس سعی کرده است با طرز تلقی ویژه‌ی خود از خدا و جعل واژه‌ی «اوبودگی» برآن‌ها فائق آید. این مقاله تلاشی است برای پرتوافکنی بر چگونگی سیر لویناس در جهت رسیدن به مفهوم خدا یا «اوبودگی»؛ و این‌که تا چه حد می‌توان این سیر را برهانی اخلاقی بر وجود خدا تلقی کرد.

مقاله حاضر با روش تحلیلی و انتقادی، به بررسی موضع ابن عربی در باب معناشناسی اخلاق و مشخصاْ به تحلیل نقش وحی در معنا بخشیدن به اخلاق از منظر این متفکّر می‌پردازد. نتیجه بحث این‌که وی در عین قبول بداهت معانی اخلاقی، آن‌را فاقد معنای مستقل از شریعت شناخته و به نقش تأسیسی وحی در ارزش‌گذاری اعمال باور دارد. از نگاه ابن عربی عملی که اخلاقاْ خوب خوانده شود، به جواز شرعی نیز متصف می‌گردد؛ که بدین ترتیب تعابیر اخلاقی و شرعی مفهوماْ مساوی و مصداقا ْمساوق با یکدیگرند. در مقام بررسی این رأی، ضمن یک ملاحظه انتقادی به این دریافت می‌رسیم که ابن عربی با تأکید بر واقعیت و عینیت اخلاق و قبول تساوق اخلاق و خیر، لاجرم بداهت مفاهیم اخلاقی را مقبول‌تر از ایده بدیل ساخته است. در این نگرش، آموزه وحی در جهت ترمیم ابهامات مصداقی عمل می‌کند و مرتبه عالی‌تری از معانی اخلاقی را متجلّی می‌سازد. با این ملاحظه، هرچند پذیرش نقش امضایی و ارشادی شریعت در معنا بخشیدن به واژگان اخلاقی تکمله‌ای بر آراء ابن عربی به حساب می‌آید، اما با ارکان اندیشه این متفکّر سازگار می‌ماند.

بیان‌ناپذیری شهودها و تجارب عرفانی، به معنای ناممکن‌بودن بیان لفظیِ تجربه عرفانی است. استدلال‌هایی نظیر انتقال‌ناپذیری وجودی احساس، نمادین‌بودن زبان عرفان، نظریه استعاره، مفهوم‌ناپذیری تجربه عرفانی، معلوم‌ناپذیری تجربه عرفانی، محصورناپذیری تجربه عرفانی، فروتربودن رتبه معانی موضوع‌له نسبت به معانی شهودی، فنا، استحاله اشتراک لفظی و معنوی و زودگذری با رویکردهایی ناظر بر ذات تجربه‌گر، ذات تجربه و ذات متعلق تجربه در اثبات این مدعا اقامه شده‌اند. این نوشتار به توصیف و تحلیل و ارزیابی استدلال‌های یادشده می‌پردازد. نتیجه این پژوهش آن است که دلایل فوق، اغلب از ارائه مفهوم صحیحی از بیان‌ناپذیری ناتوان است و اموری در آنها ابطال شده که به ‌رغم شباهتشان به بیان‌ناپذیری، با آن تفاوت اساسی دارند؛ همچنین مقدمات برخی ادله سقیم بوده و بر برخی دیگر نقدهایی مهم وارد است؛ بنابراین نمی‌توان بر اساس این استدلال‌ها بیان‌پذیری عرفان را محال شمرد.

این مقاله می‌کوشد به تأمل در مورد نسبت اخلاق و روایت با تأکید بر آرای پل ریکور، فیلسوف بزرگ فرانسوی بپردازد. به این منظور پس از نگاهی اجمالی به مفهوم و نظریه‌های روایت و طرح پیشینه موضوع در مورد نسبت اخلاق و روایت، به سراغ نسبت روایت و اخلاق در آرای ریکور می‌رود. به این منظور پس ارائه برداشت ریکور از روایت، کلیات آرای اخلاقی وی را مورد بررسی قرار می‌دهد و می‌کوشد روشن سازد که آرای اخلاقی وی در گسترۀ اخلاق هنجاری چه جایگاهی دارد. در نهایت مهم‌ترین نسبت‌هایی که بین روایت و اخلاق در آرای ریکور برقرار هستند را شرح می‌دهد. نتیجه اینکه تمام ابعاد نظرات ریکور در زمینه اخلاق در ذیل نسبت آن با روایت نمی‌گنجد، اما نقش روایت در تکوین و انتقال اخلاق بسیار مهم است. از جمله اینکه روایت بنیان «خویشتن» بوده، موجب می‌شود بتوان «دیگری» را در زندگی «خویشتن» دخالت داد و حضور دیگری، خود سرآغاز اخلاق است. همچنین روایت شیوۀ انتساب کنش و لذا پذیرش مسئولیت اخلاقی است. اهمیت دیگر روایت برای اخلاق این است که محمل تخیل و در نتیجه تخیل اخلاقی است. در نهایت اینکه روایت نقش مهمی در پرورش حکمت عملی دارد چراکه فرصتی را برای تفکر در موقعیت پدید می‌آورد و همچنین امکان آموزش و انتقال اصول اخلاقی را فراهم می‌سازد.

کانت در فلسفه نظري خود مدعي است واجب‌الوجود نفياً يا اثباتاً قابل «استدلال» نيست. وي اين مطلب خود را در قالب چهارمين آنتي‌نومي / قضيه جدلي‌الطرفين در بخش جدل استعلايي از «نقد عقل محض» مطرح مي‌کند. ادعاي کانت مبتني بر پاره‌اي مباني معرفت‌شناختي و هستي‌شناسي است که وي براساس آنها، قضاياي رياضيات و فيزيک را «يقيني» و قضاياي مابعدالطبيعه را «غيريقيني» و مغالطي معرفي مي‌نمايد. به اعتقاد ما، فلسفه اسلامي، به‌ويژه فلسفه صدرايي، چه در بعد شناخت‌شناسانه و چه در بعد هستي‌شناسانه، امکانات مناسبي براي نقادي فلسفه کانت به طور عام، و رفع تعارض از چهارمين قضيه جدلي‌الطرفين مورد ادعاي او را به طور خاص داراست. در اين مقاله، شناخت‌شناسي و هستي‌شناسي کانت را به‌اجمال با آموزه‌هاي فلسفه صدرايي بررسي کرده‌ايم و درصدديم تعارض موردنظر او را با کمک آموزه‌هاي پيش‌گفته برطرف سازيم

از مباحث بسیار مهم اخلاقی که مورد توجه فیلسوفان اخلاق قرار می گیرد، مسأله «مسئولیت اخلاقی» است. در طول تاریخ مباحث اخلاقی، مسائل زیادی در معنای مسئولیت، شرایط آن، خصوصیات مسئول بیان می‌شود. اهمیت این مسأله وقتی معلوم می‌شود، که به ارتباط آن با بعضی از مباحث فلسفی و کلامی و بعضی داده‌های علوم طبیعی و انسانی توجه داشته باشیم. این مسأله از جهتی با مباحثی چون «علیت» و «جبر» و «اختیار» گره خورده است. و از طرفی با مباحث کلامی مهمی مانند «علم مطلق»، «قدرت فراگیر خداوند» و «قضا و قدر الهی» در ارتباط است. منکران مسئولیت اخلاقی تلاش می‌کنند، تا با بیان‌های مختلفی ثابت کنند که افعال انسان، وابسته به شرایط و احوالی است، که نیاز به دلیل دیگری ندارد. و خواست و اراده انسان هیچ دخالتی در به وجود آمدن و به وجود نیامدن آنها ندارد. جبرگرایان برای اثبات این دیدگاه خود دلایلی را بیان می‌کنند. بعضی براساس قانون علیت، اختیار انسان و مسئولیت اخلاقی او را انکار می‌کنند. بعضی از جبرگرایان با برداشتی ناقص از آموزه‌های دینی مانند «قدرت مطلق»، «علم مطلق» و «قضا و قدر الهی» به جبرگرایی و جبر اندیشی افتادهاند و مسئولیت اخلاقی و افعال انسان را انکار می‌کنند. برخی از اشعریان با استفاده از به «قادر مطلق بودن خداوند»، هر گونه تأثیر و دخالت مسائل دیگر را در انجام کارهای انسان نفی می‌کنند.

احساس و شناخت نزد فیلسوفان دین و عرفان، همواره به‌عنوان دو مؤلفه سازنده دین، عرفان، تجربه‌ دینی و عرفانی شناخته شده­اند. در این میان دو تن از فیلسوفان دین غربی، جیمز و هاکینگ، بیش از دیگران در سازگارنمودن این دو عامل در متن دین و عرفان نقش داشته­اند. چگونگی این تلفیق از دیدگاه این دو تن، موضوع بحث این نوشتار است. از دیدگاه جیمز سرچشمه عمیق­تر دین، احساس است. جیمز هم تجارب عرفانی را از مقوله احساسات و عواطف می‌شمرد و هم آنها را دارای حیث معرفتی می­داند؛ اما معرفت مورد نظر وی که در متن تجربه حاضر است، معرفتی بدون وساطت مفاهیم است. هاکینگ ماهیت دین را تجربه دینی و این تجربه را آمیخته­ای از احساسات دینی و ایده­های دینی می­داند. این ایده­ها در خودِ مرحله تجربه حضور دارند و به‌نحوی بارزتر، به‌عنوان نتیجه تجربه ظاهر می­شوند. تجربه، اصل ایده و استدلال را فرا می­نهد و در مرحله بعد، ذهن با بهره­گیری از آن تجربه، به رقم‏زدن مفاهیم، نظریات و استدلال‏های روشن می­پردازد تا به آنها ثبات و جایگاهی مستحکم دهد. پس هاکینگ تجربه دینی را نه­ تنها احساسی و شناختی، بلکه مفهومی و تقریباً نظری می­داند؛ به­گونه­ای که مفاهیم و نظریات در درون خود آن وجود دارند و البته به شکلی کامل­تر و روشن­تر از آن زاده می‏شوند. بدین­سان هاکینگ در انتقاد به جیمز، نه فقط معرفت غیرمفهومی را در متن دین راه می­دهد، بلکه شناخت‏های مفهومی، حتی استدلالی را ریشه­دار در خود دین و تجربه دینی می­بیند.