جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با روی کار آمدن محمدعلی شاه قاجار و آغاز اختلافات او با مشروطه خواهان سرانجام مجلس شورای ملی از سوی قوای دولتی به توپ بسته شد و بساط مشروطیت برچیده گشت. و در ایران دوره ای آغاز شد که تحت عنوان «استبداد صغیر» شناخته شد و 13 ماه به طول انجامید. با آغاز این دوره، مشروطه خواهان از پا ننشسته شروع به مبارزه کردند. می توان گفت که تقریبا تمام اقشار اجتماعی در این مبارزه نمایندگانی داشتند و هر کدام به سهم خود بخشی از بار مبارزات را بر دوش کشیده، به مقاومت در برابر استبداد طلبی محمد علی شاه پرداختند. در این میان روحانیان و خصوصا مراجع و علمای عتبات نقش مهمی ایفا نمودند که با ارسال تلگرافات متعدد در واقع به آن بخش از فعالیت ها پرداختند که بعدها با عنوان فعالیت های قلمی شناخته شد. مقاله حاضر تلاشی است برای تبیین این فعالیت ها.

دور علماء الشيعة في مواجهة الاستعمار، تأليف سليم الحسنى، پژوهشى است كه در آن تاريخ سياسى معاصر ايران و عراق و نقش ضد استعمارى مراجع بزرگ شيعه مورد بررسى قرار گرفته شده است. كتاب در يك جلد به زبان عربى نگارش شده است. "گزارش محتوا" نويسنده در مقدمه كتاب به تأثير تشيع در حيات سياسى اجتماعى از زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تا امروز اشاره كرده است . الحسنى به‌طور كلى، به دو محدوده مهم تاريخ سياسى معاصر؛ يعنى دو كشور اسلامى ايران و عراق پرداخته و حوادث مشروطيت در ايران و برخوردهاى مسلحانه شيعيان با انگلستان در عراق را مورد دقت قرار داده و زاويه‌هاى زندگى مراجع بزرگ شيعه را روشن كرده است. خلاصه مباحث فصول كتاب به ترتيب عبارت است از: 1.

بیش از یک قرن است که مباحث مربوط به قانون گرایی، نهادهای مدنی و استقرار جامعه مدنی در کشور ایران مطرح است. در این مدت تحقیقات، مقالات، سمینارها و مطالعات زیادی در این خصوص صورت گرفته، اما آنچه در عمل جامعه شاهد آن بوده، عدم استقرار روابط، مناسبات و نهادهای مدنی بوده است. سؤال این است: موانع اسقرار این فرآیند در کشور کدامند؟ در پاسخ، می توان از استبداد داخلی، نفوذ خارجی، نقش نخبگان و سایر عوامل نام برد. از این میان، مقاله حاضر نقش نخبگان و تأثیر مثبت یا منفی آنان در استقرار جامعه مدنی را مورد بررسی قرار می دهد.

در این مقاله سهم و جایگاه تفکرات و اندیشه های فرقه شیخیه در ظهور بابیه مورد بررسی قرار می گیرد. کوشش این مقاله بر آن است که با تکیه بر منابع اصلی شیخیه، خصوصا شیخ احمد احسایی، تأثیر این اندیشه ها را بر پیدایش جنبش بابیه نشان دهد. از این رو نخست، به طور اجمال، اصول و مبانی مکتب شیخی معرفی می شود و سپس سهم این اندیشه ها در تکون جنبش بابیه مورد بررسی قرار می گیرد.

گمانه (فرضیه) بنیانی این مقاله، آن است که کشور سوئیس علی رغم اعلام سیاست خارجی بی طرفی، در تنش و بحران ملی شدن نفت ایران مغرضانه وارد گردید و سیاست میانجیگرانه متعارفی را رعایت ننمود. این مقاله با در پیش گرفتن روش تحقیق استنادی، مبتنی بر کتب تاریخی و اسناد سفارت سوئیس، در راستای آزمون فرضیه از روش علی بهره گرفته است. نظر بر آن است که برخی مورخان علت این رفتار سوئیس را روح زمانه (Zeitgeist) در دوران جنگ سرد و برخی آن را از ملاحظات شخصی نماینده سوئیس به خاطر همسر انگلیسی اش ناشی دانسته اند.

تحولات سیاسی سال های پایانی قرن هیجدهم و واکنش بریتانیا در قبال آن، آغاز دوره ای جدید در حیات سیاسی و اجتماعی خلیج فارس و نواحی پس کرانه ای آن است. این دوره از تهاجم ناپلئون به مصر در 1213 ه/1798 م آغاز و با عقد قرار داد مرسوم به «صلح عمومی» (General Treaty of Peace) در 1236ه/1820 م به پایان رسید. نتیجه این تحولات تحکیم قدرت سیاسی بریتانیا در «خلیج فارس» بود. تحولات این دوره و شخصیت اصلی رویدادهای آن، یعنی میرزا مهدی علی خان، در مطالعات داخلی کمتر مورد توجه قرار داشته است، در حالی که او طراح و مجری اصلی سیاست خارجی بریتانیا در این دوره محسوب می شود. بررسی رویدادهای این دوره برای شناخت درست عملکرد بریتانیا در ایران و نواحی مجاور آن از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ که این مقاله بدان می پردازد.

اغلب اندیشمندان برآنند که اولین برخورد امریکا و شوروی در دوران جنگ سرد بر سر ایران شکل گرفت. آنچه امریکا را به این درگیری کشاند امتناع شوروی از تخلیه نیروهایش از ایران و همزمان تلاش برای ایجاد حکومت های دست نشانده در آذربایجان و کردستان در فوریه 1964 بود. شوروی به عنوان مظهر مارکسیسم و لنینیسم در جستجوی ایجاد کمربند امنیتی و نفوذ ایدئولوژیک بود و البته منافع اقتصادی خود را نیز مدنظر داشت این مسئله امریکا و انگلیس را خیلی زود برانگیخت تا بخاطر اهمیتی که ایران به عنوان یک منطقه نفت خیز داشت و بخاطر اهمیت آن به عنوان ”درب پسین“ شوروی فعالیت های بازدارنده ای را، در داخل و خارج و از طریق سازمان ملل متحد، در مقابل شوروی، تدارک ببینند. علت العلل تمامی توجهات امریکا به ایران نفت بود و آغاز جنگ سرد در ایران بخاطر واکنش در برابر دست اندازی های شوروی بود. اهمیت نفت برای امریکا به حدی بود که عاقبت حتی با انگلیس، که متحد او بود، در منطقه، رویارو قرار گرفت و به این صورت رویارویی دو جانبه بر سر ایران (امریکا و انگلیس- شوروی) به رویارویی سه جانبه (امریکا- انگلیس- شوروی) تبدیل شد. امریکا درصدد بود تا بر مناطق تحت نفوذ شوروی تسلط تجاری و ایدئولوژیک، بیابد اما وانمود می کرد که با بی میلی در برابر شوروی مقاومت می نماید. امریکا حق برتری خود را در جهان با چیرگی بر کانسارهای نفتی ایران می جست اما انگلیس برای خود در ایران به یک حق سنتی قایل بود و با ایستادگی در برابر این متفق سابق آن را به کنسرسیوم نفتی تبدیل نمود.

اقتصاد دریایی بخشی از اقتصاد ایران در کنار فعالیت های اقتصادی مبتنی بر زمین داری و کشاورزی بوده است. محدوده اقتصاد دریایی ایران از یک سو حوزه خلیج فارس و از سوی دیگر حوزه اقیانوس هند بوده است. پرتغالی ها با تسلط برحوزه اقتصاد دریایی ایران از یک سو در چرخه اقتصادی ایران موجب مشکلاتی شدند و از سوی دیگر امکان تعامل با دولت صفوی را غیرممکن ساختند. نتیجه این امر کشمکش دپلماتیک میان دو دولت و سرانجام برخورد نظامی بود.

تفسیر سیاسی قرآن در ایران معاصر اندیشهای نص محور و درونگراست که با اعتقاد به جامعیت و خودکفایی قرآن راه حل سیاست امروزین را در بازگشت بازفهمانه به قرآن میداند و از همین دیدگاه به نقد دوگانه سنت (تحجرگرایی دینی) و تجدد (ایدئولوژیهای سکولار) میپردازد. اتخاذ روش درون قرآنی، گسستگرایی از مفسران گذشته، توجه به واقعیتهای سیاسی- اجتماعی، پرهیز از اسرائیلیات و احادیث ضعیف، تأکید بر تاریخ صدر اسلام و عقلگرایی از شاخصههای مهم قرآنگرایان محسوب میشود. تفسیر سیاسی قرآن پس از شکست تجارب گوناگون مدرنیتههای ایرانی از جمله تجدد سیاسی در قالب مشروطه و نوسازیاقتصادی و اجتماعی در قالب پهلویسم و گسترش خرافات در عرصههای فرهنگی و اجتماعی، برای سامان بخشی جامعه ایران شکل گرفت. پیشگامان تفسیر سیاسی قرآن (سید اسدالله خرقانی، رضاقلی شریعت سنگلجی و سید محمود طالقانی) با عرضه معضلات و مشکلات جامعه ایران به محضر قرآن رویکرد جدیدی در قرآن پژوهی ابداع کردند و بین قران و واقعیتهای اجتماعی- سیاسی تعامل ایجاد نمودند. اتخاذ چنین رویکردی باعث ایدئولوژیک شدن مذهب گردید و ایدئولوژی اسلامی در تقابل با ایدئولوژی های مارکسیسم، لیبرالیسم و سلطنت قرار گرفت. براساس این رویکرد نظام اجتماعی مانند نظام طبیعی دارای ضوابط و مقررات از پیش تعیین شده است. ارکان جامعه از جمله اقتصاد، سیاست، جهاد و فرهنگ قانونمند و منطبق بر سنتهای الهی میباشد. بنا به اعتقاد قرآنگرایان جامعهای بطرف توسعه و پیشرفت گام بر میدارد که با شناخت جامع اصول و سنت های الهی در جامعه و عالم هستی هماهنگ حرکت کند. نظام سیاسی در چنین جامعه غیر استبدادی و با مشارکت مردم قوام پیدا میکند که قرآن گرایان از آن تعبیر به «حکومت اسلامی شورایی» و «دموکراسی اسلامی» میکنند و در عرصه اقتصادی به مالکیت خصوصی تاکید دارند، برای رسیدن به چنین جامعهای مهمترین مولفه خود آگاهی مردم از خود، جامعه و نظام بینالملل است. آگاه شدن مردم از فواید نظام سیاسی غیر استبدادی، جامعه منسجم، غیر متشتت، عقلانی، مردم را برای دستیابی و رسیدن به چنین جامعه مطلوبی به تلاش و کوشش وامیدارد. . در راستای چنین برداشتی از قرآن بود که بحث وحدت و همگرایی، خرافات زدایی، احیای روحیه انسان مسلمان که بر اثر سلطه غرب به رخوت و سستی گرایده بود و همگانی کردن مفاهیم رهاییبخش قرآن در اولویت قرآنگرایان قرار گرفت. قرآن گرایی تحولات و پیامدهای مثبت و منفی بسیاری بر جای گذاشت که برخی ازاین نتایج در متن تحقیق اشاره یا توضیح داده شده است.

در دوره قاجاریه، اقتصاد و جامعه سنتی در ناحیه بسطام و شاهرود تحت تاثیر عوامل محلی و بیرونی دستخوش تحولات چشمگیری شد. پژوهش حاضر به بازخوانی کتابچه دستورالعمل جمع و خرجِ بسطام و شاهرود (1294- 1295 ﻫ) و نیز تحلیل اطلاعات و آمار آن اختصاص دارد تا بر بخشی از تحولات محلی شاهرود در دوره مذکور پرتوی افکند. این پژوهش نشان می دهد که در عهد قاجاریه، به موازات تحول اقتصاد محلی (تجارت و کشاورزی)، عایدات حکومت مرکزی از ناحیه شاهرود در حالی افزایش می یافت که از یک سوی بار عمده مالیات بر دوش روستائیان بود، و از سوی دیگر چیزی از این افزایش درآمد به خزانه مرکزی نمی رسید، زیرا مخارج و هزینه های محلی بیش از عایدات مالیاتی آن بود.