جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آراء ابن‌سینا دربارة استقرا در میان فیلسوفان مسلمان و حتی در میان فیلسوفان غیرمسلمان متقدم، در شمار دقیق‌ترین نظرها است. این فیلسوف نامدار ایرانی، در همان چهارچوب ارسطویی به نقد استقراء ارسطو پرداخت و توانست با نقدی عالمانه، ناکارآمدی آن را نشان دهد. او با معرفی دقیق و موشکافانة مفهوم تجربه، استقرا را با یک قیاس خفی همراه کرد تا از رهگذر این همراهی مشکل دستیابی به یقین را حل کند؛ اما این یقین نمی‌توانست مطلق باشد، به‌همین‌دلیل به تعیین شرایط حصول یقین همت گماشت. او نشان داد که یقینِ حاصل از تجربه، یقین مشروط است و تنها تحت شرایطی خاص حاصل می‌شود؛ اما کبرای قیاس خفی، قاعدة اتفاقی است که نقدهای بسیاری به آن وارد شده است. یکی از این نقدها، که مهم‌ترین آن‌ها نیز هست، تجربی‌بودن قاعدة اتفاقی است. در این مقاله پس از بیان نظر ابن‌سینا، قول خواجه نیز دربارة تجربه و استقرا ذکر، و با استفاده از نظر خواجه دربارة تجربه، تحلیلی عقلی از قاعدة اتفاقی بیان می‌شود؛ سپس نشان می‌دهد که قاعدة اتفاقی، قاعده‌ای عقلی است و با استفاده از اصل علیت می‌توان تبیینی عقلی از آن بیان کرد.

براساس آخرین نظریات حوزة معناشناسی شناختی، بشر به صورت آگاهانه یا ناخودآگاه، برای ساده‌سازی مفاهیم پیچیدة ذهنی از استعارة مفهومی استفاده می‌کند. فیلسوفان، از کسانی هستند که برای فهم‌پذیرساختن مفاهیم انتزاعی فلسفی، از استعاره‌های مفهومی بسیار بهره برده‌اند. در پژوهش حاضر به‌کارگیری استعاره‌های مفهومی برای تبیین علم حضوری در اندیشة ابن‌سینا بررسی می‌شود. ابن‌سینا از این استعاره‌ها برای مفهوم‌سازی و ساده‌سازی علم حضوری بهره برده است. او معتقد است که ادراک حضوری زمانی حاصل می‌شود که معلوم نزد عالِم یعنی نفس حضور یابد؛ اما درعین‌حال این حضور را تنها شرط لازم برای حصول معرفت نمی‌داند و معتقد است که باید فرایند مشاهده و اشراق نیز فراهم باشد تا حضور به کسب علم بینجامد. باتوجه‌به برداشت‌هایی که از سخنان وی می‌شود، دو استعارة «علم حضوری، دیدن است» و «علم حضوری، اشراق است»، به دست می‌آید که در استعارة دیدن، سه عنصر یعنی بیننده و شیءِ دیده‌شده و نسبت میان آن‌ها حائز اهمیت است و در استعارة اشراق هم دو عنصر تابنده و شیءِ مستنیر وجود دارد. این مقاله باروش توصیفی ـ تحلیلی می‌کوشد به بررسی استعاره‌هایِ مفهومی به‌کاررفته در علم حضوری در فلسفة سینوی با روش کاملاً اکتشافی و درنتیجه به‌دوراز هرگونه فرضیه‌سازی بپردازد.

نصیرالدین طوسی پایه‌­گذار جریان «خردورزی فلسفی» در مدرسة­ فلسفی کلامی حلّه به شمار می‌­رود. صفت بارز این جریان فکری، توجّه جدی به مباحث «امور عامّه» است که آثار آن در مسائل خاص الهیاتی نیز دیده می‌­شود. پژوهش پیش‌ِرو عهده‌­دار تبیین مسئلۀ معناداری اسامی خداوند در برخی از آثار نصیرالدین طوسی و فاضل مقداد است که به پیروی از دیدگاه ابن­‌سینا، با رویکرد تنزیهی تشریح شده است. ابن­‌سینا که بر پایۀ قاعدۀ معرفت­‌شناختی «ناممکن‌بودن انتزاع دو مفهوم از حقیقت بسیط»، به ترادف مفهومی صفات ذاتی خداوند باور داشت، برای پاسخ به اشکال مقدّری ناظر به معانی متفاوت صفات خداوند در گزاره­‌های الهیاتی، طرحی سه­‌گانه ارائه داد که دربرگیرندة سلب معنای مقابل، اضافه به مخلوق، یا ترکیبی از آن دو بود. نصیرالدین طوسی در آثار خود از نظریۀ ترادف مفهومی سخنی به میان نیاورد؛ ولی بدون ذکر نام ابن­‌سینا، طرح سه­‌گانۀ وی را در الفصول النصیریة به کار گرفت. البته طوسی به‌جای عنوان «معانی صفات»، بحث خود را بر پایۀ «معانی اسامی خداوند» و اقسام آن سامان داد؛ بدین‌لحاظ اللّه به‌عنوان «اسم ذات» به‌تنهایی، در دسته­‌ای جداگانه‌­ای قرار گرفت و طرح پیشین ابن‌­سینا با ادبیات کلامی‌­ـ ­فلسفی طوسی، به طرحی چهارگانه ارتقا یافت. بعدها فاضل مقداد در الأنوار الجلالیة، با ادبیات ساده‌­تری آن طرح را تشریح و برخی ابهامات آن را مرتفع ساخت. حاصل دیدگاه تنزیهی محقّق طوسی آن است که اسامی متعدّد خداوند، دلالت بر تحقّق مبادی صفات در ذات احدی ندارند؛ ازاین­‌رو اطلاق اسامی متعدد بر خداوند با بساطت ذات، سازگار است.

نزد ابن‌سینا، نفس انسانی به مثابة آینه، همواره مدرک ادراکاتی است که به‌نحو عرضی بر آن عارض می‌شود و به‌عبارت‌دیگر ادراکات، کیفیات عارض بر نفس هستند. محور ادراکات «تمثّل» است و نفس نیز دو ساحت ادراکی دارد، ساحت تجردی عقلانی که بازنمایندة کلیات، طبیعت و ذوات اشیا است و ساحت مادیِ حسی و خیالی که بازنمایندة جزئیات و عوارض اشیاء اکنون و گذشته است. ابن‌سینا، کیفیت هستی‌مندی ادراکات مختلف حسی، خیالی و عقلی در نفس را با نظریة ارتسام صور و تقشیر تبیین می‌کند؛ برای تبیین شکل‌گیری این الگوی معرفتی می‌توان چنین تصورکرد که فیلسوف حالات پدیداری ادراک را درون‌نگرانه در خود تصویر، و شاخصه‌های آن را احصا می‌کند، سپس با عرضه‌کردن آن به مبانی هستی‌شناختی‌اش نظریۀ معرفت را بیان می‌کند. ابن‌سینا مؤلفه‌هایی همچون ذهنیت دربرابر عینیت در مسئلة وجود ذهنی، عرض‌بودن علم و تأثیر کلی یا جزئی‌بودن ادراک را در نگاه پدیداری به ادراک تبیین می‌کند و به عرضۀ آن بر مبانی وجودشناسانه‌ای همچون تفکیک هستی به جوهر و عرض می‌پردازد و تفسیری معرفتی از عالم براساس همین اصل به همراه نگاه سه‌گانه به علیت ارائه می‌دهد و به الگوی خود در معرفت‌شناسی می‌رسد. نظام معرفتی سینوی مبتنی بر همین شاخصه‌ها و مبانی، به حصول نوعی ذات‌گرایی در تمام تبیین‌های معرفت‌شناسانه و پذیرش وحدت سنخی میان مدرِک و مدرَک می‌رسد.

هدف: قرآن کریم در تبیین رابطۀ میان عمل و جزا، از دو مسلک مجازات و تجسّم عمل پرده بر‌داشته است. هدف از انجام این پژوهش، بررسی نظریۀ علامه طباطبایی در بهره‌مندی ایشان از ابزار و منابع معرفتی در تبیین این دو مسلک بود. روش: این پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی و با روش کتابخانه‌ای مبتنی بر تحلیل عقلی انجام شده است. یافته‌ها: برخی از مفسّران و محققان در تفسیر آیات مرتبط با این دو مسلک، با انسلاخ آیات از معنای حقیقی، رنگ مجاز و تشبیه به آنها زده‌اند؛ برخی دیگر با نفی تفکر عقلی و فلسفی، معتقدند ثوابها یا عقابهای عالم آخرت همانند دنیا در محدودۀ زمان و مکان است. نتیجه‌گیری: از نظر علامه، میان عمل و جزا رابطۀ ملکوتی و تکوینی برقرار است و صرفاً از طریق نقل می‌توان به این حقیقت تکوینی دست یافت. ایشان با بهره گرفتن اصل عقلی تمایز حقایق از اعتباریات، به جمع‌بندی این دو دسته آیات پرداخته و معتقد است مسلک تجسّم عمل، تنها شیوۀ صحیح برای دریافت پاداش و کیفر اخروی است.

هدف:‌ هدف اصلی از انجام این تحقیق، مطالعۀ انتقادی خودشیفتگی و درون‌گرایی انسان معنوی در نظریۀ «جمع عقلانیت و معنویت» بود. روش: روش این پژوهش، توصیفی- تحلیلی از طریق مطالعات کتابخانه‌‌ای و استنادی می‌‌باشد. در این تحقیق، با تأکید بر مبانی حکمت صدرایی و آموزه‌های وحیانی اسلام، مؤلفه‌های خودشیفتگی و درون‌گرایی ارزیابی شده است. یافته‌ها: مهم‌ترین نقدهای وارد بر مؤلفه‌های درون‌گرایی و خودشیفتگی عبارتند از: عدم امکان عرضۀ الگوی معنوی، فراموشی نقش نهادها و ساختارها در زندگی، ازخودبیگانگیِ انسان معنوی خودشیفته و خودخواهی معنوی. نتیجه‌گیری: این نظریه با پذیرفتن مبانی دنیای مدرن، ویژگی‌های خاصی را برای مسیر معنویت‌گرایی برمی‌شمارد. «خودشیفتگی» و «درون‌گراییِ» انسان معنوی از جملۀ این ویژگی‌ها می‌باشند. این مؤلفه‌ها در حقیقت پیامد و لازمۀ مبنای «فردگرایی» معنویت‌اند. انسان معنوی با تفرّد خود، به دنبال درون‌گرایی حداکثری و ابراز خود به دلیل خودشیفتگی است. در نتیجه، این دو مؤلفه، نظریۀ عقلانیت و معنویت را با چالش جدّی مواجه می‌کنند.

قاعدة فرعیت/استلزام در سنت فلسفة اسلامی دست‌کم به دو شکل فهم شده است: ثبوت ب برای الف فرع/مستلزم ثبوت الف است؛ صدق حکم ایجابی الف ب است، صدق حکم الف موجود است را نتیجه می‌دهد. ابن‌سینا این قاعده را در شکل دوم آن و در مباحث منطق (کتاب العبارة) بحث کرده است. این شکل دوم را قاعدة وجود می‌نامم. دلایلی اقامه خواهم کرد که قاعدة وجود ازنظر ابن‌سینا یک استنتاج منطقی نیست، بلکه یک استلزام متافیزیکی است. برای این منظور تعریفی از نتیجه‌شدن منطقی از نگاه ابن‌سینا در چهارچوب امروزین منطق تنظیم می‌کنم و نشان می‌دهم طبق این تعریف، قاعدة وجود یک استنتاج منطقی نیست. پس‌ازآن، نشان می‌دهم که اگر تفسیر من از ابن‌سینا صحیح باشد، آنگاه صورت‌بندی‌های طیف وسیعی از معاصران از گزاره‌های محصوره نزد ابن‌سینا نادرست هستند. نیز نشان می‌دهم که این تفسیر از ابن‌سینا چگونه می‌تواند قواعد مرسومی را که او در منطق به‌روشنی پذیرفته است (به‌خصوص قاعدة عکس نقیض موافق) معتبر تلقی کند. تنها معضل قاعدة عکس نقیض موافق است. با استناد به برخی متن‌های ابن‌سینا استدلال می‌کنم که او قائل به عدم یکنواختی تحلیل گزاره‌هاست. براین‌اساس، قاعدة عکس نقیض موافق نیز بدون اشکال پذیرفته خواهد شد.

تربیت عقلانی پرورش نیروی عقل است. عقل در قدرت استدلال و تجزیه و تحلیل و ترکیب امور در نظام تعلیم‌وتربیت نقش مهمی ایفا می‌کند؛ ازاین‌رو هدف مقالة حاضر، شناسایی و تبیین مؤلّفه‌های موانع تربیت عقلانی ازمنظر ابن‌سینا و بیان راهکارهای تربیتی در مواجهه با آن‌ها برای بهره‌گیری در نظام تعلیم‌وتربیت است. روش پژوهش، روش کیفی است که به شیوۀ تحلیل داد‏ه‏ها از مدل کلایزی بهره گرفته است. جامعة تحلیل، مجموعة کتاب‌ها و شرح‏ها و مقالات نگاشته‌شده درزمینة آراء ابن‌سینا است. به اعتقاد ابن‌سینا تربیت عقلانی، به‌معنای پرورش قوة عقلانی جهت رسیدن به قرب الهی است که با شناخت موانع و عبور از آن‌ها می‏توان عقل متربی را بالنده کرد. یافته‌های مقاله در بخش موانع در سه محور شناختی و نگرشی و مهارتی شناسایی شد. در محور شناختی مؤلّفه‌های وهم، ستیزه‌جویی با حقیقت، اختلال در حواس، طغیان‏های نفسانی، در محور نگرشی مؤلّفه‌های عدم تمایز میان خوبی‏ها و بدی‌ها (فضائل و رذائل)، خشم و غضب، عدم خلوص نیت، وابستگی به امور دنیوی، و در محور عملی مؤلّفه‌های سرکشی دربرابر فرامین الهی، تحریکات شیطانی، افزون‌خواهی (حرص)، شهوت‌رانی بررسی شد و به‌همراه شرح هر مؤلفه به تبیین راهکارهای جدید تربیتی در مواجهه با موانع تربیت عقلانی پرداخته شد.

یکی از اصول دین مسلمانان، مسئلة معاد است که متکلمان و حکمای مسلمان به بررسی آن و نحوة چگونگی وقوع آن پرداخته‌اند. آنچه در بحث معاد اهمیت دارد، بحث روحانی‌بودن معاد یا جسمانی‌بودن آن است. از یقینیات دینی مسلمانان جسمانی‌بودن معاد است؛ زیرا آیات و روایات فراوانی بر آن دلالت می­کنند. علمای مسلمان تاحدی به این عقیده یقین دارند که برخی از آن‌ها منکر معاد جسمانی را کافر دانسته‌اند. در این میان آنچه مسئله‌برانگیز است، نظریة ابن‌سینا دربارة معاد است؛ به‌گونه‌ای‌که برخی با استناد به دسته­ای از آثار ابن‌سینا، او را از قائلان به معاد جسمانی دانسته‌اند و برخی دیگر با استناد به کتاب اضحویة، او را از مخالفان معاد جسمانی دانسته، و به کفر او حکم کرده‌اند. ابن‌سینا در برخی از آثار خود معاد جسمانی را پذیرفته، و حکم آن را به شرع محول کرده است؛ اما در کتاب اضحویة ظاهراً به‌صراحت معاد جسمانی را انکارکرده‌است و حتی آن را مخالف با استدلالات عقلی می­داند. این نوشتار با روش تحلیلی‌ـ‌کتابخانه‌ای درصدد است تناقض موجود در دیدگاه ابن‌سینا در کتاب اضحویة و دیگر آثارش را حل کند.