جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت پایه‌ها و بنیان‌های یک منظومه اخلاقی، هموار کننده تبیین مناسب اصول و نظریه هنجاری مندرج در منظومه بوده و مقایسه آن با دیگر نظام‌های اخلاقی را ممکن می‌سازد. بدون تردید نظام اخلاقی متفکران شیعی، متأثر از اندیشه‌های کلامی آنان قرار می‌گیرد. از این‌رو می‌توان با واکاوی اندیشه‌های بنیان‌گذاران مکاتب کلامی در شیعه، به نظام‌های متأثر از آن اندیشه‌ها پی برد. پژوهش حاضر، با پردازش و تحلیل داده‌ها و گزاره‌ها با شیوه توصیفی تحلیلی، مبانی کلامی اخلاق در اندیشه شیخ طوسی را به صورت هدفمند مورد مطالعه قرار داده است. شیخ طوسی با تکیه بر نقش عقل و وحی در معرفت اخلاقی، یک مبناگرایِ عام‌گرایِ شهودگرا است که عقل را مهم‌ترین منبع معرفتی در اخلاق به شمار آورده و از دیگر منابع همچون حس و وحی برای تفصیل احکام اجمالی عقل کمک می‌گیرد. جامعیت نظریه شیخ طوسی با توجه به فضیلت‌گرایی وظیفه‌نگر او در حوزه اخلاق هنجاری، واقع‌گرایی و شناخت‌گرایی و نفی ذهنیت گرایی درحوزه فرا اخلاق، مسئولیت اخلاقی فاعل اخلاقی و قرب الهی به عنوان سعادت اخلاقی به خوبی مشخص می‌شود.

کتب دعایی بخش مهمی از احادیث شیعه را در بر می‌گیرد که تدوین این دسته از کتب از همان دوره‌های نخستین محل توجه محدثان بوده ‌است. کتاب جامع و ارزشمند مصباح المتهجد و سلاح المتعبد از مشهورترین مواریث حدیثی شیعه در باب ادعیه است که مؤلف آن شیخ طوسی از محدثان برجسته قرن چهارم و پنجم است. این کتاب از قدیمی‌ترین گونه نگارشی ادعیه است که به دست ما رسیده و از لحاظ تاریخی جایگاه خاصی دارد و پس از شیخ طوسی به عنوان یکی از منابع و مصادر ادعیه همواره محل توجه و استناد بسیاری از محدثان قرار گرفته ‌است. تحلیل محتوای مضامین کتاب مصباح المتهجد که مجموعه‌ای از نیایش‌ها است محور این پژوهش است. بررسی به روش تحلیلی و در محورهای زمان، مفاهیم پُرتکرار و آیات است. تحلیل محتوا نهایتاً منتج به این شد که بر مضامین نیایش‌ها اهداف آموزشی و تربیتی مترتّب بوده و برنامه آموزشی و تربیتی ائمه (ع) در سه مرحله بیداری و شکوفایی فطرت دینی، تقویت باورها و بینش دینی بر اساس تعلیم، تربیت، و هدایت تدوین شده است.

متکلمان معتزله و امامیه از روزهای نخست در کنار هم به گفت و گو، بحث و مناظره مشغول بوده اند. در این فضا ممکن است تاثیراتی برای هر یک از جریان ها حاصل شده باشد. مکتب امامیه و معتزله به علت پذیرش حسن و قبح عقلی به عنوان مبنا و اساس عدل الهی و سایر آموزه های دینی به عدلیه معروف شده اند. آن ها با این مبنا، آموزه های دینی را به نحوی تحلیل کرده اند که خروجی آن، اختیار انسان، وجوب لطف و رعایت اصلح، وجوب تکلیف، نفی تکلیف فراتر از طاقت، وجوب اعواض بر آلام ابتدایی و تفسیر حکیمانه شرور بوده است. البته آن ها در برخی از باورها اختلافات جزئی و در بحث اراده و اختیار اختلاف نظر مهم دارند. معتزله در این باب، راه افراطی تفویض را برگزیده، اما امامیه با پیروی از ائمه اطهار(ع): نظریه «لاجبر و لاتفویض بل امر بین الامرین» را برگزیده است.

اعتقاد به امامت منصوص و بلافصل امیرالمؤمنینG به عنوان شاخصه اصلی اعتقاد امامیه به شمار می‌رود و عالمان امامیه از دیرباز به تثبیت آن از مسیر تفسیر آیات توجه داشته‌اند. مسئله اصلی این پژوهش تحلیل و بررسی رویکرد شیخ طوسی در تفسیر آیات امامت و ولایت است که با مقایسه تفسیر شیخ با تفسیر همفکران وی در مکتب کلامی امامیه بغداد همچون سید مرتضی و شیخ مفید و نیز روش تفسیری سابق مفسران امامیه همچون قمی و عیاشی انجام پذیرفته است. برای رسیدن به این هدف با روش تحلیلی و مطالعات کتابخانه‌ای، همه آثار شیخ مطالعه و تفسیر وی از این آیات از جهاتی همچون جایگاه روایت در تعیین مراد از آیات، رویکرد تأویلی مبتنی بر روایات، نگاه تقریبی در استدلال‌ها و جایگاه اقوال مفسران در تفسیر شیخ تحلیل شده است. تفسیر شیخ طوسی از آیات ولایت و امامت را می‌توان تفسیری اجتهادی مبتنی بر فهم عقلایی از کلام وحی و با لحاظ تراث روایی امامیه و امتداد مکتب تفسیری امامیه بغداد دانست که با توجه به جایگاه ویژه موضوع امامت در مرزبندی مذاهب اسلامی تلاش دارد تا با رویکردی تعاملی در عین دفاع از مبانی قرآنی اندیشه امامت و لزوم نص برای تعیین ولی، زمینه طرح دیدگاه تفسیری شیعه و ارائه مبانی قرآنی امامیه در موضوع امامت را در محیط فکری جامعه اسلامی آن دوران فراهم کند.

با تألیف مصباح المتهجد (بین سالهای ۴۴۱/ ۴۴۴ تا ۴۴۷ق) دوره جدیدی در ادبیات دعایی امامیه آغاز می‌شود. ویژگیهای کتاب مصباح المتهجد یعنی جامعیت، تبویب نوآورانه و اتقان آن، و نیز اعتبار و اهمیت شخصیت شیخ طوسی (۴۶۰ق) سبب شد از جنبه‌های مختلف توجه علما و دانشمندان امامیه به این کتاب جلب شود و قبول عام یابد. بدین ترتیب کتاب یا به عبارت دیگر قرائتی معیار از میراث دعایی پراکنده شیعه عرضه شد. مصباح المتهجد مهمترین و معتبرین دعانامه شیعی است و همه کتابهای نوشته‌شده در ادبیات دعای امامیه پس از آن به صورت مستقیم یا غیرمستقیم وامدار آن هستند. در این مقاله نخست تأثیر تألیف مصباح المتهجد در حوزه ادبیات دعا بررسی شده است. سپس درباره زمینه‌ها و انگیزه تألیف، نام دقیق کتاب، هویت مهدی الیه، تاریخ تألیف و تحریرهای مصباح المتهجد به تفصیل بحث شده است.‌ آن گاه با بررسی نسخه‌ها و نگارشهای پیرامونی و ترجمه‌های کهن، سیر گسترش و تداول این کتاب تا قرن نهم هجری گزارش شده است. شواهدی نیز از تأثیر این کتاب بر مجامیع دعایی سایر مذاهب مانند شافعیان و زیدیه ارائه شده است. همچنین به ضرورت بررسی تاریخ تألیف مصباح المتهجد، بحثی درباره تاریخ تألیف آثار دیگر شیخ طوسی مطرح شده است.

این پایان نامه در موضوع علم رجال نوشته شده است و پایان نامه حاضر ترجمه ای از کتاب به نام "کلیات فی علم الرجال" است. و این کتاب را حضرت آیت الله العظمی شیخ جعفر سبحانی "مد ظله العالی" به زبان عربی نگاشته است. کتاب مذکور مشتمل بر هشت فصل و یک خاتمه است. ما پنج فصل ابتدائی این کتاب را به زبان اردو ترجمه نموده ایم که خلاصه آن به این قرار است: فصل اول: در این فصل مبادی تصوریة علم رجال، یعنی تعریف علم رجال، موضوع آن، مسائل آن، بین علم تراجم و علم رجال چه تفاوتهای موجود است؟ تفاوت بین علم رجال و علم درایه چیست؟ محور بحث در علم رجال چیست؟ همه این مطالب مطرح و به خوبی بررسی شده است. فصل دوم: این فصل دربارة نیاز به علم رجال است و مطالبی مانند ادله طرفداران علم رجال و ادله منکرین علم رجال مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. یعنی این فصل به دو بخش تقسیم می شود. در بخش اول طرفداران علم رجال پنج دلیل را بیان کرده اند: دلیل اول: در مورد حجیت قول ثقه است و توضیح این دلیل به نحو احسن بیان شده است. دلیل دوم: دستور رجوع به صفات راوی در اخبار علاجیه است واین مطلب را توضیح داده اند. دلیل سوم: افراد جاعل و تدلیس کننده درمیان راویان وجود دارند این مطلب را هم بسیار خوب توضیح داده اند. دلیل چهارم: اشخاص عامی (اهل سنت) در سند روایات وجود دارد. دلیل پنجم: اجماع علماء علم رجال بر ضرورت علم رجال موجود است. در بخش دوم، منکرین علم رجال هشت ادله را بیان کرده اند: دلیل اول: روایات کتب اربعه قطعی الصدور هستند. دلیل دوم: عمل مشهور ضعف سند را جبران می کند. دلیل سوم: راهی برای اثبات عدالت راوی وجود ندارد. دلیل چهارم: اختلاف نظر در معنای عدالت و فسق وجود دارد. دلیل پنجم: با علم رجال مردم رسوا می شوند. دلیل ششم: گفتار رجالی و شرایط شهادت وی چیست؟ دلیل هفتم: توثیق اجمالی چیست؟. دلیل هشتم: شهادت مشایخ ثلاثه چه حكمی دارد؟. فصل سوم: مصنف کتاب منابع اولیه علم رجال را در دو بخش توضیح داده است. در بخش اول، اصول هشتگانه رجالی را کاملاً توضیح داده اند. 1: رجال كشی و چگونه این کتاب تدوین شده است، این را بیان کرده اند. 2: فهرست نجاشی. 3: رجال شیخ طوسی. 3: فهرست شیخ طوسی. 5: رجال برقی. 6: رسالة ابی غالب زراری. 7: مشیخة شیخ صدوق. 8: مشیخة شیخ طوسی در دو كتاب "تهذیب" و "استبصار" ذکر شده است. پس از ذکر این اصول هشتگانه، ادامة كتاب نویسی در علم رجال را متذکر شده اند. تفاوت کتاب رجال و فهرست را هم بیان کرده اند. در بخش دوم، دربارة کتاب ابن غضائری تحت این عنوان: الف: شرح حال غضائری. ب: شرح حال ابن غضائری. ج: چگونگی اطلاع علماء از کتاب الضعفاء. د: آیا مؤلف آن غضائری است یا فرزند او. ه: چهارمین کتاب او کتاب ضعفاء است. د: اعتبار علمی این کتاب ضعفاء چیست؟. علمای رجال نظریات مختلفی را در مورد این کتاب ابراز کرده اند. فصل چهارم: در این فصل منابع ثانوی رجال را تحت چهار عنوان توضیح داده اند. عنوان اول: در این عنوان اصول چهار گانة رجالی را شرح می دهند. 1: فهرست شیخ منتجب الدین. 2: معالم العلماء. 3: رجال ابن داود. مشخصات رجال ابن داود چیست؟ مشایخ ابن داود. شاگردان او، کتابهای او و زمان وفات او را بیان کرده اند. 4: خلاصة الاقوال فی علم الرجال. و تفاوتهای رجال علامه حلی و ابن داود را توضیح داده شده است. مجهول در اصطلاح علامه حلی و ابن داود چه تفاوت وجود دارد به این نکته هم اشاره شده است. عنوان دوم: جوامع رجالی را در زمان های بعدی را شرح می دهد و این جوامع پنج تاست. 1: مجمع الرجال. 2: منهج المقال. 3: جامع الرواة.4: نقد الرجال. 5: منتهی المقال فی احوال الرجال. عنوان سوم: جوامع رجالی تدوین یافته بر اسلوب قدماء، و این سه جوامع است.1: بهجةالآمال فی شرح زبدة المقال فی علم الرجال۔ 2: تنقیح المقال فی معرفة علم الرجال۔ 3: قاموس الرجال. عنوان چهارم: تکامل نگارش جوامع رجالی است و ظهور روش ویژه در تألیف علم رجال وجود دارد و کتاب ها با این روش نوشته شده اند و چهار مورد از آنها وجود دارد. 1: جامع الرواة۔ 2: طرائف المقال۔ 3: مرتب اسانید الکتب الاربعة۔ 4: معجم رجال الحدیث. فصل پنجم: در این فصل توثیق های ویژه را بیان فرمودند و این توثیق راه هایی دارند که ما آنها را بیان می کنیم: راه اول: تصریح یکی از معصومین (ع). راه دوم: تصریح یکی از دانشمندان و اعلام گذشته. راه سوم: تصریح یکی از دانشمندان و علمای متأخر. راه چهارم: ادعای اجماع از طرف پیشینیان. راه پنجم: مدحی که کاشف از حسن ظاهر است. راه ششم: تلاش مجتهد در جمع قرائن. سپس این بحث را مطرح کردند که آیا تزکیة یک نفر عادل، كفایت می کند؟

یکی از مسائل مهم در امام شناسی پرداختن به ویژگی‌های امام است. علم امام که از شاخص‌ترین آن ویژگی‌هاست همواره مورد توجه و کنکاش اهل فکر و دانش بوده است. نوشتار حاضر به منظور دستیابی و تطبیق آراء، نگرش و روش شیخ طوسی و علامه طباطبایی در مسأله علم امام، تدوین یافته است. روش اندیشه ورزی توصیفی- تحلیلی است که با روش کتابخانه ای جمع آوری صورت پذیرفت ؛ و به دنبال آن دسته بندی و تطبیق نظرات این دو اندیشمند به دست آمد این است که شیخ طوسی -اندیشمند متقدم- با رویکرد عقلی، علم حداقلی در محدوده معارف و احکام دین و سیاست و تدبیر امت را برای امام لازم می‌داند. اما علامه طباطبایی –متفکر معاصر- با رویکرد فلسفی عرفانی علم حداکثری را برای امام قائل است که شامل علم اولین و آخرین، بلایا و منایا، زبانها، صنایع و حرفه‌ها، باطن انسانها، معارف دینی و حکومت و سیاست است

نظریه فایده‌گرایی جان استوارت میل نقش محوری در سودگرایی به ویژه سودگرایی کلاسیک دارد و بیشترین خیر برای بیشترین افراد را اصل اساسی ارزش اخلاقی می‌داند. در سویی دیگر در سنت کلامی شیعی و مکتب عقل‌گرای بغداد، نظراتی که حول محور مصلحت مطرح و مصلحت را ملاک ارزش و حسن و قبح افعال معرفی ‌می‌کنند، این قابلیت این را دارا هستند که با سودگرایی مقایسه‌ شده و ما را به نظریات فلسفه اخلاق اسلامی نزدیک‌تر کنند. از این رو در این تحقیق با روشی توصیفی ـ تحلیلی، نظریه میل با نظریه‌ مصلحت که برامده از آراء متکلمین اصلی مکتب کلامی بغداد (شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی) است، مقایسه‌شده است. حاصل آنکه هر دو نظریه در اصول وحدت‌گرا هستند. در نظریه میل اصل سود و در نظریه مصلحت، مصالح و مفاسد واقعی است که حسن و قبح افعال را تعیین می‌کنند. مصالح و مفاسدی که اگر ثابت و همیشگی باشند عقل مرجع تشخیصشان است و اگر متغیر باشند شرع به کمک عقل آمده و آنها را به نحو تفصیلی مشخص می‌کند. نظریه میل اگرچه به زعم وی قابلیت سازگاری با آموزه‌های مسیحی را دارد، نظریه‌ای سکولار و فارغ از پیش‌فرض‌های الهیاتی است اما نظریه مصلحت به شدت متأثر و مبتنی بر مبادی خداشناسانه است. در نهایت اینکه اگرچه خیر ذاتی در نظریه میل و مصلحت غایی در نظریه مصلحت به لذت و ألم منتهی می‌شود اما برخلاف میل، لذت و ألمی در نظریه مصلحت مبنای ارزش افعال و جعل احکام دانسته می‌شود که یا از احکام ضروری عقل صادر شده باشد یا از جانب خداوندی که کمال مطلق است تأیید شده باشد، از این رو لذات اخروی و پایدار بر لذات دنیوی تقدم دارند. ماهیت نظریه مصلحت سبب می‌شود بسیاری از اشکالاتی که به نظریه میل وارد می‌شوند، مانند دشواری محاسبه سود یا غفلت از سود فردی، وارد نباشد.

قرن پنجم در تاریخ تدوین اصول فقه اهل سنت عصر شکل‌گیری تدوینات اصولی جامع بر پایه مذاهب فکری مختلف است. از ویژگی‌های مهم این دسته از تألیفات نقل آرای اصولی بزرگان اصولی قرون پیشین همچون ابوعلی جبایی، فرزندش ابوهاشم، ابوعبدالله بصری، و قاضی عبدالجبار است که کتاب‌هایشان به دست ما نرسیده و برای شناخت آرایشان چاره‌ای جز مطالعه کتب اصولی نگاشته‌شده در قرون بعد، مخصوصاً قرن پنجم، نداریم. در مذهب امامیه نیز قرن پنجم نقطه عطف به شمار می‌آید و زمان تدوین اصول فقه به صورت شامل و جامع است که در آنها منقولات بسیاری از اصولیان اهل سنت وجود دارد که می‌تواند منبعی برای شناخت اقوال این بزرگان در کنار سایر منابع اهل سنت به شمار رود، به‌ویژه آن دسته از علمایی که امکان دسترسی به تألیفاتشان در قرون بعد ناممکن شده است. در این مقاله با انتخاب کتاب العُدّة فی اصول الفقه تألیف شیخ طوسی از کتب تألیف‌شده در قرن پنجم، و بررسی برخی مباحث این کتاب، که حاوی نقل آرای اصولیان اهل سنت است، کوشیده‌ایم از منظر مذکور به جایگاه این کتاب و آرای منقول در آن بنگریم.

با افزایش تسلط بشر برجهان، در سایه پیشرفت علم و ظهوردیدگاه انسان محوری (اومانیستی)، سوال از چگونگی نیاز بشر به دین مطرح شد. دامنه پاسخ گویی دین به نیازهای بشر از منظر متفکران سده دوم تا پنجم هجری با تاکید بر دیدگاه شیخ طوسی، ابن سینا و غزالی بعنوان سه متفکر شاخص از علوم حدیث، فلسفه و عرفان مورد تحقیق و بررسی است. نظرات اینان بطور توصیفی و تحلیلی مورد تحقیق قرار می گیرد و روشن می شود که هرچه دامنه شرع و دین گسترده ترمی شود، از تاثیر عقل در حیات دینی فرد متدین کاسته می شود. شیخ طوسی، دین را پاسخ گوی انسان در زمینه نیازهای مادی و معنوی می داند. ابن سینا با استدلال به ضرورت وجود قانون الهی در زندگی اجتماعی و فردی، قوانین شریعت را برای نظم و تکامل و سعادت جامعه لازم می داند. غزالی ضمن تاکید به لزوم وجود قوانین شرع و سنت پیامبر برای نظم وآرامش و بقای جامعه، نبوت را برای اصلاح نفوس و تامین زمینه رشد و تعالی معنوی انسانها یک ضرورت فطری بیان می کند.این متفکران درعین تاکید به جایگاه ضروری عقل در شناخت خدا و نبوت از ماهیت و چیستی آن سخن نگفته اند و از چگونگی خطای عقل حرفی نیاورده اند. عقل از منظراین متفکران برای مقوله شناخت خدا، لازم ولی کافی نیست .در نهایت، عقل را شانی از شونات نفس دانستن، امروزه در سایه پیشرفت علم طب و پیوند عملی اعضای حیاتی و کلون کردن (شبیه سازی) هر لحظه مورد مناقشه و در معرض چالش بوده و نیازمند بازنگری درمعنی آن و ارایه تعریف جدید می باشد.دینداری در قالب عرفان وتصوف که دیانت را وابسته به فرد کامل و برجسته الهی در هرعصر، می داند، درجهان امروز، قابل دفاع تر و پاسخ گو ترسیم می شود و می تواند پویایی و به روز بودن دینداری را معنا ببخشد.