جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ایجاب و قبول از ارکان مهم عقود و معاملات اسلامی است، البته گاهی ایجاب و قبول لفظی است و گاهی فعلی، که از آن به معاطات نیز تعبیر می شود. در بسیاری از عقود و معاملات اسلامی، فقیهان عقیده دارند چنانکه آن معامله با عقد لفظی تحقق یابد، با معاطات نیز محقق می شود. در تقسیم بندی موضوعات فقهی، نکاح در بخش عقود جای گرفته که نیازمند ایجاب و قبول است. اکنون سخن در این است که وقتی نکاح با عقد لفظی تحقق می یابد، آیا با معاطات نیز محقق می شود؟ و به عبارت دیگر آیا معاطات می تواند جایگزین عقد لفظی در نکاح شود؟ مقاله حاضر در بررسی دلیلها و مبناهای فقهی این مساله است، نخست به طرح دیدگاه فقیهان برجسته شیعه و اهل سنت در اعتبار عقد لفظی در نکاح و بطلان معاطات در آن پرداخته است و سپس شواهد و مستنداتی که در صحت نکاح معاطاتی گفته شده و یا ممکن است گفته شود را مورد نقد و بررسی قرار داده است.

سه اصطلاح محکم، متشابه و تاویل (تفسیر) تعبیرهایی قرآنیند. دانشمندان مسلمان از دیرباز، هم بر سر تبیین معنای آنها و هم در مورد تعیین مصداق این مفاهیم با یکدیگر اختلاف نظر دارند. محمد حسین طباطبایی در تفسیر المیزان 16 نظر مختلف را درباره تفسیر اصطلاحات محکم و متشابه آورده و یک به یک همه را رد کرده و در نهایت نظر هفدهمی را درباره این مساله ارائه کرده است. وی ملاکی برای تعیین اینکه کدام آیه محکوم و کدام متشابه است، به دست نداده. این مقاله دریی عرضه کردن نظریه جدیدی از این امر نیست بلکه بحث در اینجا معطوف به معرفت درجه دوم است. به عبارت دیگر، با ریشه یابی مبانی معرفتی هر مفسر، در آیات مربوط به خداشناسی سعی شده است تا تناسب آن مبانی با جدولی که از آیات محکم و متشابه ارائه کرده اند، نشان داده شود. حاصل پژوهش این است که کسانی که به الهیات تنزیهی باور دارند، طبعا آیات تنزیهی قرآن را محکم آیات تشبیهی را متشابه می گیرند و برعکس، معتقدان به الهیات تشبیهی، طبعا آیات تشبیهی را محکم و آیات تنزیهی را متشابه می گیرند. هر دو گروه نیز برای یکسان سازی اضلاع هندسه معرفتی خود، آیات به زعم خود متشابه را به گونه ای تفسیر یا تاویل می کنند که با آیات به زعم خود محکم، همساز بشود.

یکی از آثار استاد مطهری در خصوص نیازهای جامعه اسلامی، اسلام و مقتضیات زمان است. مساله عمده در این مقام توان اداره جامعه مدرن امروز با تعالیم اسلام است. تحول نیازها و شرایط بشر را چگونه می توان با آموزه ها روحی سازگار دانست. آموزه های وحی سه قسم عقاید، اخلاق و احکام و قوانین عملی است و تحول بشر درخصوص دو قسم اول مشکلی را به میان نمی آورد و لذا محور اصلی بحث در قسم سوم است. امامت و نیز اجتهاد دو امری است که سازگاری احکام اسلام با مقتضیات زمان را تامین می کند.

پیامبران الهی از هر پلیدی، پاک، از کفر و شرک و هر اعتقاد فاسدی منزه و از مفاسد اخلاقی مبرا و از ارتکاب گناهان کبیره و صغیره در تمام عمر خویش - عمدا و سهوا - معصومند. این نظریه غالب در میان شیعیان است و در مقابل آن، آرای بسیار گوناگونی از جانب دانشمندان علم کلام ابراز شده که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است. برای اثبات ابعاد گوناگون این عصمت، متکلمان مسلمان به آیاتی از قرآن کریم استدلال کرده اند. این مقاله به جمع آوری، بازنگاری و تبیین جزییات منطقی و مقدمات ادله قرآنی عصمت و میزان دلالت آنها پرداخته است.

دانشمندان مسلمان در فرق مختلف با گرایشهای گوناگون فکری، درباره متشابهات قرآن سخن گفته و در این موضوع دچار اختلافات بسیار شده اند. ملاصدرای شیرازی با رویکردی روش شناسانه، این دانشمندان را از حیث آرایی که درباره متشابهات قرآن اخذ کرده اند، به چهار دسته تقسیم می کند: 1- اهل ظاهر 2- اهل تاویل 3- دسته ای که ترکیبی از اهل ظاهر و اهل تاویلند 4- اهل جمع میان ظاهر و باطن. او ضمن بررسی و نقد آرا سه دسته نخستن، دیدگاه دسته چهارم را مورد بررسی قرار می دهد و تنها به تایید روش آنها می پردازد. در این نوشته کوشش شده است با استفاده از آثار گوناگون ملاصدرا، دیدگاه او در این موضوع، مورد تحقیق و بررسی و نقدی مختصر قرار گیرد.

این نوشتار، طی بحث در دو مورد، اثبات می کند نخستین جرقه های حرکت جوهری در آثار شیخ الرییس وجود دارد و استاد مطهری به کشف بیشتر آنها نایل آمده است. مورد اول، استحاله و استکمال است. استحاله، تغیر دفعی و استکمال تغیر تدریجی است. شیخ الرییس استکمال را به «کون الرجل من الصبی» مثال زده و این مستلزم حرکت جوهری است. مورد دوم، نیاز حرکت به موضوع است. شیخ الرئیس از راه نیاز حرکت به موضوع، حرکت جوهری را زیر سوال برده، ولی در حرکت کمی، بلکه در تغیر دفعی، از یافتن موضوع، درمانده است. از لوازم سخن او قبول حرکت جوهری است.

سلفیه اصطلاحی نوظهور در تاریخ اندیشه اسلامی است که گروهی از اهل حدیث و پیروان احمد بن حنبل، ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب برای خویش برگزیده اند. آنان در روش شناخته نقل گرا، و در فهم نقل ظاهر گرا هستند، عقل را شایسته فهم مسایل الهی ندانسته و رسالتش را تنها فهم درست سخنان سلف می دانند. بر مبنای هستی شناسی سلفیه خدا موجودی آسمانی و نشسته بر عرش در آسمان هفتم است، صفات خبری زاید بر ذات همچون ید، نفس و وجه دارد و در قیامت به چشم سر دیده خواهد شد. آنان در تبیین و تفسیر اینگونه صفات الهی از حیث معناشناسی براساس اصل ظاهرگرایی در قرآن و سنت و به تبعیت از برخی اهل اثر و اصحاب حدیث به معنای ظاهر و عامیانه این صفات بسنده کرده و آنان را تاویل نمی کنند. در نتیجه با پذیرش این مبانی توحید سلفیه تنها با وحدت عددی سازگار است و توحید حقیقی به معنای ذات بی مانند بسیط مبرای از هرگونه ترکیب ثابت نمی شود. در این مختصر مبانی سلفیه در توحید به خامه نقد کشیده شده است.

طرح نظریه وجود رابط و مستقل از دستاوردهای حکمت متعالیه است که تحول چشمگیر و عمیقی را در مباحث فلسفی به دنبال داشته است. پرسش از سهم پیشینیان در بروز این نظریه سوال مهمی است که این جستار در پی پاسخگوئی به آن است. بررسی پیشینه تاریخی این مبحث، نقش ارزنده سایر حکما را در شکل گیری آن آشکار ساخته، میزان و ارزش بهره گیری صدرالمتالهین از آثار گذشتگان و استکمال آنها را نشان می دهد. با مراجعه به آثار حکمای متقدم، اعم از مشایی و اشراقی و نیز مکتب عرفانی این عربی، نشان می دهیم که بستر طرح نظریه وجود رابط و مستقل، قبل از صدرالمتالهین فراهم شده است. از یونان، ارسطو ضمن بحث از هیله بسیطه و مرکبه، با تعابیر خاصی به نقش وجود محمولی و رابط در قضایا اشاره می کند. فارابی با تفکیک دو مقام ذهن و خارج، در صدد توجیه دودیدگاه اثبات و نفی محمولیت وجود برآمده و از این طریق میان وجود محمولی و رابط در قضیه تفاوت نهاده است. وی «هوهویت» را ملاک اتحاد در وجود می داند و با وجودی دانستن رابط در قضیه «زید هوکاتب»، به اثبات وجود رابط می پردازد. معنای دیگر وجود رابط که همان تعلقی بودن موجودات امکانی نسبت به ذات واجب است نیز در کلمات فارابی دیده می شود؛ زیرا وی با تعلقی دانستن موجودات ممکن، مناسبت میان آنها و ذات حق را نفی می کند. ابن سینا ضمن تایید سخنان فارابی به مفاد امکان فقری یا وجودی نیز اشاره کرده است. صدرالمتالهین در بحث امکان فقری بشدت متاثر از اوست. همچنین شیخ اشراق تقسیماتی براساس نور ارائه کرده که حکمای متاخر همان تقسیمات را در وجود به کار گرفته و آن را به «فی نفسه» (مستقل) و «فی غیره» (رابط) و سایر شاخه های آن تقسیم کرده اند. سهروردی در جای دیگر، مطابق بیان شیخ الرییس، معنای فقیر و غنی مطلق را توضیح می دهد، و از این طریق به اثبات یگانگی خدا نیز دست می یابد.

مطالعه تجربی دین یکی از اضلاع دین پژوهی است که دین را در قالب رفتار، بررسی و به دام تجربه می اندازد. روش شناسی محیط ایدئولوژیک یکی از روشهای مطالعه تجربی دین مبتنی بر مبادی ای فراپست مدرنیستی است. این روش شناسی در واکنش به حصرگرایی مدرنیسم و تکثر بدون رجحان (نسبی گرایی افراطی) دیدگاه ها در پست مدرنیسم متولد شده است و هر نوع مفهوم سازی در خصوص رفتار دینی را، براساس درکی دگرسان از مشاهده گر و مشاهده شده، در قالب یک محیط ایدئولوژیک می فهمد، و امکان دیالکتیک تجربی میان دیدگاه های مختلف در خصوص رفتار دینی را فراهم می سازد. در این روش شناسی، مفهوم سازیها در خصوص رفتار و تجارب دینی از طریق دیالوگ در چارچوب محیط ایدئولوژیک بین مشاهده گر علمی و موضوع دینی مشاهده شده، ساخته می شوند که به یک تجربه گرایی دیالکتیکی در بین دیدگاه ها در خصوص دین منتهی می شود. روش شناسی تجربی این الگو پیش فرضهای غیرتجربی، هنجاری و جامعه شناختی هر مفهوم سازی و یافته پژوهشی در خصوص دین را آشکار می سازد و از این رویداد محدودیت و در عین حال بی همتایی هر دیدگاهی را مفروضه خود قرار می دهد. الگوی محیط ایدئولوژیک عقلانیتی متکثر، نه منفرد و سلطه جویانه؛ عینیتی متوازن و نه بدون سوگیری؛ و دیالکتیکی تجربی و نه صرفا مفهومی؛ و هر منوتیکی تجربی و نه شخصی و سازمان نایافته را در عین پژوهی ارتقاء می دهد و براساس روشن سازی تجربی سوگیری هر دیدگاهی درخصوص دین، امکان تسهیل صلح، دمکراسی و انسجام مفهوم سازیها را می کارود. در این مقاله مطالعات عمده تجربی در خصوص دین نیز براساس این روش شناسی مرور شده اند.

توجه به دین و علت پیدایی و ذات آن همواره مورد توجه فیلسوفان‏ متکلمان و دیگر دانشمندان بوده و نظریه‌های گوناگونی را به میان آورده است. از جمله کسانی که نظراتی مهم در این مورد دارد مطهری است. تلقی و تعریف او از دین و منشا آن و اهمیت دین در زندگی آدمی جایگاه خاصی در آثار وی دارد. او نظارت ارایه شده درباره منشاء دین در گزارش و نقد و بررسی می‌کند و علت پیدایش آن را نه جامعه و ضعف روان‏ بلکه وحی و خدا می‌داند. او برای دنی نقشو کارکرد مثبت قایل شده و علت دینداری را فطرت و عقل می‌داند.