جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تعریف‌ها و دیدگاه‌های گوناگونی درباره علم دینی، نشان‌دهنده تنوع فکری دراین‌باره است. نظریه علم دینی، معرفت‌شناسی اصلاح‌شده یا معرفت‌شناسی باور دینی آلوین پلانتینگا به‌عنوان یکی از نظریه‌های برجسته‌ در این حوزه در محافل علمی غرب و شرق توجه ویژه‌ای را به خود جلب کرده است. نهادینه‌شدن این نظریه می‌تواند به ایجاد تحولی سترگ در سطح جهانی بینجامد. پژوهش پیش‌رو، به شیوه تحلیلی _ توصیفی و مطالعات اسنادی، به بررسی چالش‌ها و کارکردهای نظریه معرفت‌شناسی باور دینی (اصلاح شده) آلوین پلانتینگا پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد چالش‌هایی مانند تقابل علم دینی با علم الحادی، نهادینه‌شدن طبیعت به‌جای خلقت، چالش مبناگرایی کلاسیک، چالش قرینه‌گرایی، چالش داستان تکاملی حیات، چالش تجربه‌گرایی، در حاشیه‌بودن دین و استقرار علم بر مبانی تفکر الحادی، ازجمله چالش‌ها و موانع اصلی در راه تحقق علم دینی هستند. کارکردهای این نظریه هم دربردارنده رویکرد حداکثری به دین، منبع‌شدن علم در تولید دین، گستردگی باورهای پایه (بدیهی)، شکست تحدید علم، توسعه توجیه باورهای معرفتی، رونق دوباره مسیحیت و توسعه احکام عقل است. با رفع چالش‌های یادشده و تحقق کارکردهای مزبور، زمینه برای حاکمیت دوباره دین در امور گوناگون اجتماعی فراهم می‌شود. این پژوهش، بر اهمیت این نظریه به‌عنوان راهکاری برای روبه‌روشدن با چالش‌های معاصر و بهره‌برداری از فرصت‌های پیش‌رو تأکید می‌کند.

برهان آنسلم که یکی از دیرینه‌ترین برهان‌های اثبات خداست، بیشتر ازسوی فلاسفه مسلمان رد شده است. دلیل ایشان برای رد این برهان، خلط بین حمل اولی و حمل شایع است. گزیده این اشکال، آن است که هیچ مفهومی برای خودش مصداق نمی‌سازد؛ یا به‌عبارت‌دیگر، لازمه‌ هیچ مفهومی، مصداق داشتن نیست، اما به‌نظر می‌رسد دقت‌نظر در دلیلی که آنسلم برای ملازمه بین «تصور بزرگ‌ترین موجود» و «وجودداشتن آن» پیش چشم داشته است، این اشکال را رد کند؛ چراکه از دیدگاه آنسلم قاعده‌ پیش‌گفته، یک استثنا دارد و آن در جایی است که «وجود» در «مفهوم» گرفته شده باشد. فلاسفه مسلمان نه دلیلِ آنسلم برای وجودِ این استثنا را نقد می‌کنند و نه مدعای آنسلم را نقد می‌کنند، بلکه تنها مدعای آنسلم را رد می‌کنند، اما کانت، به چرایی وجودِ استثناءِ یادشده از دیدگاه آنسلم می‌پردازد. از نگاه کانت، استثناءِ آنسلم به‌سبب آن است که او «وجود» را توصیف کننده‌ اشیاء خارجی می‌شمارد درحالی‌که کانت این مطلب را نمی‌پذیرد.

فهم صفات خداوند در قرآن کریم درطول تاریخ علوم اسلامی، از چالش‌های پیش‌روی اندیشمندان اسلامی بوده است. در قرآن کریم، کمتر صفتی را می‌توان یافت که فاقد جسم‌انگاری درباره خداوند باشد. در بیشتر صفات خبری، گونه‌ای جسم‌انگاری و تداعی انسان‌نمایی دیده می‌شود که با باورهای ریشه‌دار اسلامی ناسازگار است. تحلیل‌های گوناگون و با رویکردهای متنوع، قابلیت‌پذیری در تحلیل این صفات را نشان می‌دهد. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی و عقلی و با رویکرد زبا‌ن‌شناسی شناختی و نظریه استعاره مفهومی، به این پرسش پاسخ داده می‌شود که شخصیت‌پردازی چه نقشی در تحلیل صفات خبری داشته است. یافته‌های این پژوهش، افزون بر بررسی صفت نفس در آیه 116 سوره مائده، واژه نور را در آیه 35 سوره نور و مجموعه‌ای از آیات نشان می‌دهد. استعاره مفهومی یکی از تحلیل‌های قابل تطبیق بر صفات خبریه در قرآن است که هرگز به‌معنای تشبیه خدا نیست و ازسویی می‌توان افزون بر پاسداشت باورهای ریشه‌دار اسلامی، گامی نو در تحلیل این صفات بردارد.

«فلسفه پیشرفت»، ازجمله فلسفه‌های مضاف و ناظر به یک واقعیت انضمامی و اجتماعیِ است که به‌دنبال آن است تا چیستی، چرایی و چگونگی پیشرفت را با نگاهی فرانگر عقلانی بکاود. این مهم، با بهره‌گیری از روش تحلیل عقلی، مورد بررسی و واکاویِ مفهومی، نظری، ساختاری، ارزشی و هنجاری قرار می‌گیرد. پژوهش پیش‌رو، به‌دنبال آن است تا نظام علم‌شناختی یا مراتب مباحثی که برسازنده فلسفه پیشرفت هستند را تشریح و تبیین کند. این پژوهش، با تحلیل جایگاه علم‌شناختی فلسفه پیشرفت با دانش‌رشته‌های علوم انسانی و علوم اسلامی، می‌کوشد فرایند علمی پدیدآیی ادبیات پیشرفت را واکاوی و تشریح کند. این مقصود، بااستفاده از روش تحلیل مفهومی و نظری ساختار دانش بر پایه روابط بین مراتب دانش، از زیربنایی‌ترین مراتب فلسفی و نظری تا روبنایی‌ترین مراتب انضمامی و عینی انجام شده است. نوآوری پژوهش، آن است که پس از تحلیل مباحث موجود در فلسفه پیشرفت، مراتب دانش‌های ناظر به بنیادهای ارزشی، فلسفی و علمی پیشرفت را به‌‌صورت یک کل یکپارچه از نظام دانشِ تشریح و ترسیم کرده است.

گسترش رویکرد آینده‌پژوهی اسلامی و ظهور دیدگاه‌ها و نظریات متعدد در این زمینه، این دغدغه را ایجاد می‌کند که آینده‌پژوهی اسلامی چنانچه بخواهد به‌مثابه یک دانش اجتماعی روشمند، متکفل تصویرپردازی از آینده مبتنی بر فرهنگ اسلامی و بومی باشد، باید بر اساس ضوابط و معیارهای علم‌شناسی سامان یابد. این پژوهش مبتنی بر روش مطالعه اسنادی، مرور سیستماتیک و توصیف و تحلیل دیدگاه‌ها و آثار صاحب‌نظران حوزه آینده‌پژوهی اسلامی، بر اساس دو مبنای «علم‌شناسی منطقی» و «رئوس ثمانیه» و با الهام از چارچوب شناختی ـ هنجاری سورل، به تطبیق و نسبت‌سنجی دیدگاه‌ها و آثار مذکور با معیارهای معرفی‌شده در این دو سنت علم‌شناسی مسلمین پرداخته است. بر این اساس آینده‌پژوهی اسلامی چنانچه بخواهد به‌مثابه یک دانش معرفی شود باید دربردارنده هیئتی جامع و منسجم از بنیان‌های فلسفی، مبادی‌ تصدیقی و اصول موضوعه، تعریف و ماهیت، موضوع، مسائل اصلی، غرض، روش‌شناسی و روش باشد. یافته‌های حاصل از مرور آثار حوزه آینده‌پژوهی اسلامی نشان می دهد که علی‌رغم وجود دیدگاه‌های مختلف، هر یک از این آثار به‌نحوی بر برخی از معیارهای علم‌شناسی منطبق بوده و بنیان‌، موضوع، غایت، نظام دانایی، نظام گرایشی و روش‌شناسی واحدی بر این آثار حاکم است. وجود چنین ویژگی‌هایی در مطالعات آینده‌پژوهی اسلامی، تصویری نسبتاً ‌منسجم از یک حوزه دانشی را در مرحله پیشادانش نشان می‌دهد.

دفاع بر پایه اختیار، پاسخی است بر معضل شر اخلاقی عموم‌یافته، که در بین بسیاری از فیلسوفان دین پذیرفته شده است. آلوین پلنتینگا در دوران معاصر این پاسخ را تقویت کرده و با بیانی فنّی، آن را به مصاف معضل منطقی شر به‌ویژه شر اخلاقی برد. باوجود ویژگی ایجابی آن در پاسخ به معضل منطقی شر، هنگامی که محک حکمت متعالیه به‌میان می‌آید، برخی از پیش‌فرض‌ها، مبانی و لوازم این دفاع، در تقریر پلنتینگا، با چالش‌های جدی روبه‌رو می‌شود که پذیرش آن را حتی به‌عنوان دفاعیه و نه تئودیسه با دشواری‌هایی روبه‌رو می‌کند که برای حل آن‌ها، باید چاره‌اندیشی‌های دیگری کرد. این رویارویی، با روش تحلیلی، برخی از این مفروضات و لوازم را بررسی می‌کند. تفسیر قابل‌خدشه از رابطه انسان با خداوند، رویکرد ناسازگارباورانه آن در تبیین رابطه اختیار و تعین‌گرایی علّی، پذیرش اصل امکان‌های بدیل به‌سان امر قوام‌بخش اختیار، مختار ندانستن خداوند و ناکامی در پاسخ به مسئله قرینه‌ای شر ازجمله این پیش‌فرض‌ها، لوازم و اشکالات است.

الهیات مقاومت به عنوان پشتوانه عقیدتی نظریه مقاومت، در بستر رخدادهای تاریخی اخیر و بر اساس عدالت‌محوری، با هدف دفاع از مظلومان و نفی سلطه کفار در برابر محور شرارت شکل گرفته است. این مفهوم به دلیل جهانی‌شدن، ریشه‌های قرآنی و نقش تمدن‌سازش در حرکت‌های اجتماعی معاصر، اهمیت پژوهشی بالایی دارد. این مقاله با فرض تأثیر تام توحید اجتماعی بر الهیات مقاومت، به روش کتابخانه‌ای و رویکرد تحلیلی، نقش توحید اجتماعی را در پایه‌ها، سازکارها، اهداف، عرصه‌ها و دستاوردهای مقاومت بررسی کرده و تمایز آن را از مقاومت مسیحی، سکولار یا امانیستی روشن می‌کند. یافته‌ها نشان می‌دهد توحید اجتماعی، بنیان الهیات مقاومت است؛ بر این اساس، سازکار قرآنی مقاومت‌ورزی شامل مقابله با بردگی مستکبران، نفی فاصله طبقاتی، استقامت حول ارزش‌های الهی، تاب‌آوری اجتماعی و ممنوعیت دوستی با کفار است. در این چارچوب، هدف نهایی پرستش اجتماعی و تحقق عبودیت کامل خداوند بوده و با نفی سلطه خدایان دروغین و طواغیت، مقاومت تمامی عرصه‌های علمی، اقتصادی و نظامی را در بر می‌گیرد. این رویکرد، دستیابی به بازدارندگی، نزول برکات الهی و زمینه‌سازی برای جامعه توحیدی و ظهور حضرت حجت (عج) را به‌عنوان دستاوردهای اصلی به ارمغان می‌آورد.