جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یحی بن معاذ رازی (متوفی 258 ق.) از نخستین عارفان ایرانی و نظریه پردازان حوزۀ عرفان اسلامی و ایرانی است که او را «یگانه روزگار» خوانده‌اند. در عرفان ایرانی که اصالت به شادی شادمانی داده می‌شود و ابوسعید ابوالخیر از پیشتازان آن به شمار می‌آید مبنای فکری خود را از بزرگانی چون یحیی بن معاذ رازی اخذ کرده‌اند که نظریۀ عرفانی خود را بر پایۀ «امید» استوار ساخته بود و با اصالت نور و روشنایی ایران باستان هماهنگی بیشتری داشت. این عارف با تکیه بر بخشایش خداوند که بر غضب او پیشی دارد و بر اساس این که عبادات انسان در برابر رحمت‌های الهی بسیار ناچیز است و بر پایۀ اینکه وعده‌های الهی بر عهدۀ اوست و وعیدهای خدا بستگی به عمل بندگان دارد نتیجه می‌گیرد که باید به رحمت خدا امیدوار بود و همین امید به دنبال خود شادمانی را در پی دارد و بر همین پایه غنا را بر فقر ترجیح می‌کند و خداوند را امید اصلی خود و عارفان به شمار می‌آورد و بخشایش او را در دنیا با چنین وسعتی منجر به بخشایش آخرت ارزیابی می‌کند.

شعر آیینی یا شعر مذهبی به گونه­ای از شعر متعهدانه گفته­می­شود که از جهت معنوی و محتوایی صبغه­ای کاملاً دینی دارد، و از آموزه‏های وحیانی و ولایی در سایه سار شعر نبوی، علوی، فاطمی، رضوی، مهدوی، و عاشورایی سرچشمه می­گیرد. این نوع از شعر تناسب معنایی منحصربه فردی با عرفان و تصوف دارد، چراکه شاعران عارف و متصوفه نیز همچون شاعران آیینی و در مقایسه با دیگر شعرای ادب پارسی در اشعار دینی خود توجه خاصی به ساختارهای فکریِ آیینی داشته­اند، حضور چشمگیر و تعهد و توجه جدی به مضامین ولایی و عبارات قرآنی، احادیث و اصطلاحات دینی، و مصور ساختن این معانی به تناسب معنایی واژگان، استفاده وسیع از صور خیال به‌ویژه تشبیه و غنابخشی به موسیقی خیال و... در آثار همه این شاعران بیش از پیش نشان از همگرایی آن­ها با اشعار آیینی و دینی دارد. نگارندگان در این مقاله بر آنند که با روش توصیفی- تحلیلی، درون­مایه‏های اشعار عرفانی سه تن از شعرای شعر نو شامل قزوه، سبزواری، و هراتی را از منظر فکری آیینی از نظر گذرانده و به بررسی دقیق و موشکافانه این اشعار بپردازند.

نسخۀ خطی حدائق الانوار، رسالۀ مفصّلی در عرفان و توحید، با نثری ساده و مرسل اثر محمدصادق بن محمدباقر قومشمی است که در دورة قاجار می­­زیسته و اثرش جزو آثار دورة بازگشت ادبی می­باشد. مؤلف در فصل اول مقدمه، شرح‌حال خودش را ذکر نموده و کتابش را در هشت حدیقه و هر حدیقه را در چند گلزار و شجره تنظیم نموده است. در این نسخه، مؤلف اشعار و حکایات زیادی از شاعران و نویسندگان دیگر آورده است. حکایت‌های حدائق الانوار، نمونه‌ای از ادبیّات داستانی در متون نثر عرفانی فارسی است. نویسنده، در این کتاب مضامین تعلیمی، اخلاقی و عرفانی را به بهترین شکل بیان نموده و از مضامین مشترک با اندیشه‌های امام علی(ع) در نهج‌البلاغه برخوردار است. با توجه به اهمیت تاریخی و ادبی این اثر، نگارنده در این پژوهش بر آن است تا با روش توصیفی – مقایسه‌ای میزان اثرپذیری مفهومی و محتوایی محمدصادق قومشمی را از نهج‌البلاغه در آفرینش کتاب حدائق الانوار نمایان سازد و با محوریت مضامین و اندیشه‌های دینی و اخلاقی به عمده‌ترین مضامین مشترک این دو کتاب، از جمله تقوا و پرهیزکاری، عدالت و دادورزی، پرهیز از ظلم و ستم و احسان و نیکوکاری بپردازد.

آفرینش انسان به‌گونه‌ای است که بر مبنای حرکت جوهری و اشتدادی خود، به مرتبه‌ای دست می‌یابد که مستعد دریافت الهامات الهی یا القائات شیطانی و انواع خطورات گردد. «خواطر» بر دو نوع بوده که دسته‌ای الهی است و از جانب خداوند بر قلب آدمی واردمی‌گردد و آن را «الهام» نامند و دسته‌ای نیز از جانب شیطان بر قلب انسان فرود­می‌آید که «القاء» نامند. گاهی الهامات الهی باواسطه و گاهی نیز بدون واسطه صورت­می­پذیرد. یکی از واسطه­های الهام «ملائکه» هستند. نقطه مقابل الهام، القاء می‌باشد که از جانب شیطان صورت­می‌پذیرد. تذکرة­الاولیاء، کتابی عرفانی در شرح احوال بزرگان اولیاء، نوشته شیخ فریدالدّین محمّد عطّار نیشابوری است. روش تحقیق این پژوهش، تحلیلی – توصیفی می­باشد. چون موضوع این مقاله برای اولین بار ارائه­می­شود از این لحاظ حائز اهمیت است. درکتاب تذکرة­الاولیاء الهامات بیشتر از القائات بوده و اکثراً از طریق شنیداری صورت گرفته­است. نویسندگان در این مقاله درصدد آن هستند که نمونه‌هایی از الهامات و القائات را از کتاب تذکرة­الاولیاء مورد بحث و بررسی قراردهند.

بی­تردید وحشی بافقی یکی از مشهورترین شاعران دوره صفوی است که اهمیت او در سبک خاص بیان اوست. هنرآفرینی در مضمون و بیان احساسات و عواطف شاعرانه با زبان روان و ساده وصمیمی وی را در زمره شاخص­ترین شاعران مکتب وقوع قرارداده­است. اشعاروی را از زوایای مختلف می­توان بررسی­کرد. درون­مایه­های عرفانی در اشعار وحشی بافقی به­ویژه در منظومه خلدبرین، از وجوه زیبای زبان و اندیشه­های اوست. نگارنده با پردازش توصیفی-تحلیلی اشعاروحشی، به این نتیجه رسیده که وی با آن همه شور و شرر عاطفی و الهام شاعرانه که داشته عشق عرفانی یکی از درونمایه­های فکری و شعری وی بوده­است. دربیشتر آن­ها، عواطف شدید و احساسات و درد و تألم درونی شاعر با زبانی روان و ساده و دلپذیر با نیرومندی هرچه تمامتر بیان­شده­ و اگرچه منظومه­های غنایی و عاشقانه وحشی، عشق مجازی او را نمایان­کرده­است، اما در عین حال خود آن را پلی برای حقیقت دانسته­است.

تعریف و مبنای وکالت در دادگستری را بایستی در علوم پیشینی آن و در مباحث «فلسفۀ حقوق هنجاری»، جستجو نمود. در وکالت، نیابت و اجازه از دیگری اهمیت دارد که در تاریخ تمدن ملت‌ها بر اساس مبانی فکری و اخلاقی و اجتماعی آنها استوار است. در این مقاله تلاش می‌گردد تا یکی از این مبانی فلسفۀ حقوق هنجاری که به حوزۀ عرفان ارتباط می‌یابد و آن توکل و وکالت عرفانی است، ریشه یابی شود و جایگاه وکالت در مبانی فکری عرفانی و حقوقی مورد توجه قرار گیرد و در مقایسه با وکالت دادگستری، نقش زمینه‌‌های فکری و معنوی و اخلاقی در علوم قضایی کاوش گردد و با روش کتابخانه‌ای و با ارجاع به منابع اولیۀ این دو رشته، این نتیجه را روشن نماید که وکالت معنایی گسترده دارد که شاخه‌ای از آن در عرفان ریشه دارد و از توکل نیز مایه می‌گیرد. از نظر حقوقی نیز شرط اخلاقی، رعایت مصلحت موکل، امانتداری و حفظ اسرار در آن رعایت می‌شود.

کی از وجوه تمایز صوفیه نسبت به سایر فرقه­ها و نحله­­ها، موضوع شطح و طامات بوده که از قضا یکی از جنجالی­ترین ویژگی­های گفتاری این قشر بوده­است. در این پژوهش به بررسی جریان تمایززدایی در عرفان با تأکید بر پدیده شطح و طامات از آغاز تا قرن نهم هجری پرداخته­ایم. نتایج پژوهش نشان­می­دهد که اگرچه عرفا در ابتدا برای متمایزساختن خود از سایر جریان­های فکری، به برخی آداب و رسوم و رفتارهای خاص روی­آورده­اند، اما رفته­رفته این تمایزیابی­­ها مورد انتقاد و مخالفت دو گروه قرارگرفته­است؛ گروهی که به­منظور تخطئه­ کلیّت عرفان، سنّت­های ویژه­ عرفا را دستاویز هجمۀ خود قرارداده­اند و گروه دیگری که از قشر عرفا، اقدام به مبارزه با این افراط و ردّ و انکار برخی ویژگی­های رفتاری و گفتاری عرفا کرده­اند. بنابراین موج تمایززدایی از عرفان که از ابتدای شکل­گیری این جریان فکری به حیات خود ادامه­داده­بود، رفته­رفته شدیدتر و همه­گیرتر شد و از آنجا که خود عرفا نیز با اتّکا به نقد درون­گفتمانی، به پایش و پالایش آداب و رسوم غیرعادی عرفان پرداختند، شطح و طامات نیز مورد هجمه قرارگرفت و بعدها صوفیه بنا به مصلحت خویش و به منظور پاسداری از اعتقادات و باروهای اصیل خویش، شطح و طامات را که زمانی وجه ممیّزۀ عرفان بود، به­دلیل جنجال­آفرینی و حاشیه­سازی­اش، از گفتار و سیرۀ خویش زدودند

درس فارسی عمومی ازجمله دروس مهمی است که نقش ­بسزایی در افزایش دانش ادبی و مهارت­های زبانی و نگارشی و نیز آشنایی دانشجویان با مفاخر بزرگ فرهنگی و ادبی کشور دارد و براساس اهمیت وضرورت توجه به آن، با رویکردهای مختلف نقد و پژوهش وتحلیل­های مختلفی بر فرم، ساختار، موضوع، مضمون و محتوای آن صورت­گرفته­است. نگارندگان دراین جستار، با روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی جلوه­هایی از بهره­گیری از مضامین و مفاهیم عرفانی در چند کتب فارسی عمومی می­پردازد تا نشان­دهند چه اندازه در این موضوع به اهداف برنامه­ریزی درسی نزدیک شده و چه تاثیری درآموزش فرهنگ و ادبیات فارسی دارد. نتایج نشان­می­دهد مضامین عرفانی (اعم از نظم ونثر) علاوه بر اینکه چاشنی زیبا و جذابی به­لحاظ هنری در درس فارسی عمومی دارد، به­لحاظ عاطفی و تلطیف افکار و تزکیه نفس، بر روح و روان مخاطبان تأثیری مثبت داشته و مدرس آن را در رسیدن به اهداف عالیه آموزش زبان و ادب فارسی و گستردگی اندیشه مخاطبان و معرفی بزرگان فرهنگ وادبیات وعرفان ایرانی واسلامی، یاری­خواهدکرد.

شخصیت والا و سیره انسانی و نبوی پیامبر اکرم)ص( همواره از کانون­های مضمون­آفرینی و تصویرسازی شاعران و نویسندگان در ادب فارسی بوده­است. عرفای فارسی­گوی پس از اسلام تاکنون به مناسبت­های گوناگون به تکریم آن حضرت پرداخته­اند؛ به­ویژه در ابتدای سخن خود پس از حمد و ستایش خالق هستی­بخش، به بزرگداشت و مدح پیامبر، مقام نبوت و مخصوصاً خاتمیت و سرآمدی و محوریت وجود آن حضرت در کل کائنات توجه داشته­اند. در این مقاله تلاش­شده تا به شیوه توصیفی-تحلیلی سیمای حضرت رسول (ص) در دو کتاب مرصادالعباد و کشف­المحجوب که خود از امهات متون گران­سنگ ادبیات فارسی می­باشند مورد بررسی و مقایسه قرارگیرد. هدف این جستار مقایسه کیفیت تبیین سیمای پیامبر(ص) در دو اثر مذکور است. در این راستا نشان­دادن برتری­های پیامبر اکرم­، ضرورت معرفت بیشتر آن حضرت و بیان خاتم بودن و منسوخ­کردن ادیان دیگر توسط پیامبر(ص) قابل بیان می­باشد. بدین منظور مباحثی چون مقایسه پیامبر اکرم با پیامبران دیگر مانند حضرت موسی، ابراهیم و ...، شریعت پیامبر به­ویژه مقیّد بودن مؤلّف هر دو کتاب به آن و علل فرستادن شریعت پیامبر و جنبه­های دیگری از ابعاد شخصیتی و تاریخی آن حضرت همچون واسطه آفرینش بودن، معراج، سایه نداشتن پیامبر و ... از منظر نجم دایه و هجویری مطمح نظر بوده­است. نتایج پژوهش نشان از جایگاه خاص پیامبر و شریعت وی در سلوک عرفانی هر دو عارف دارد.

حریم، از اساسی‌ترین مفاهیم پرتکرار در پارادایم معماری است که تا به امروز تعریفی ریشه‌ای و فلسفی از آن ارائه­نشده­است. دشوارۀ تعریف حریم، از وابستگی آن به مفاهیم انتزاعی‌تری چون فرهنگ و جهان‌بینی نشأت­می‌گیرد و فراوانی تعداد و تنوع المان‌های فرهنگی، تبیین آن را به­مراتب دشوارتر خواهدکرد. پدیدارشناسی به­عنوان یک شاخۀ فلسفی، ازآنجاکه سعی در حذف فاکتورهای وابسته و دسترسی به جوهرۀ مفاهیم دارد می‌تواند در این مورد کارآمدترین ابزار فلسفی باشد. با این­همه، پرسش اساسی‌تری مطرح­می‌شود: حال که پدیدارشناسی خود ماحصل فرهنگ و تفکر غربی است؛ آیا می‌توان آن را در تعریف مفهوم حریم در ایران به­کاربست؟ یا به تعبیری آیا زبان هستی‌شناسانۀ ایرانیان متفاوت از زبان هستی‌شناسانۀ غرب است؟ هدف این پژوهش ضمن پاسخ به پرسش‌های بالا، یافتن تفاوت‌ها و نسبت‌های اندیشۀ هستی‌شناسانۀ غرب و ایران در پدیدارشناسی حریم است. این پژوهش تلاش دارد تا با رویکرد کیفی ابتدا، ادبیات موضوعی اندیشۀ هستی‌شناسانه غرب و پهنۀ فرهنگی ایران را مورد بررسی قراردهد و سپس به شیوۀ تحلیلی-تفسیری، به مقایسه پدیدارشناسی مفهوم حریم در این دو پارادایم بپردازد. در پدیدارشناسی هایدگری، دازاین به­عنوان ابرانسان، فضا را با اگزیستانس خود مکان‌مند می‌کند. ابزار دازاین جهت مکان‌بخشی، جهت‌گیری او به جهان در دو عامل تقرّب و دوری‌­کردن است. لذا برای دازاین، حریم نه متأثر از فاصله‌ و اندازه؛ که از التفات و توجه او به فضا و چیزهاست. از آن سو، رند نظرباز در مقابل دازاین، به­عنوان الگوی کامل انسانی در سنت تأویلی شاعرانه و اندیشۀ هستی‌شناسانۀ پهنۀ فرهنگی ایران حضور دارد. ماهیت مکان در نظر رندِ نظرباز، منبعث از اسطورۀ آفرینش و دوگانۀ درون و بیرون است. ماهیتی که بازتاباننده خاطرۀ ازلی باشد و از همین‌رو، ریشه‌ای‌ترین عنصر ادراک حریم، توجه به درونِ خویشتن خویش است.