جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اهتمام همه­جانبه تزریق، ترویج و تعمیق آموزه­های عرفان ناب اسلامی در همه عرصه­های اجتماع و به­ویژه در قلمرو اصول مدیریت ضرورتی است انکارناپذیر. هدف این پژوهش آن است تا با طراحی واعتباریابی مدل مدیریت عرفان اسلامی: اولاً این تأثیر را بنمایاند و ثانیاً عرفان اسلامی را در حقیقت راستین­اش با الگوپذیری از انسان کامل و کامل­شدن مدیران در سیرو سلوکی صدرایی، از انزوای منفی نجات بخشد. این پژوهش با استفاده از طرح تحقیقی آمیخته از نوع اکتشافی انجام و به­ترتیب با بررسی کتابخانه­ای و مصاحبه با صاحب­نظران، چارچوب اولیه راهنما را تهیه و بر اساس روش کیو که عامل پیوند بین داده­های کمی و کیفی است مراحل نهایی پژوهش، تا طراحی و اعتباریابی مدل مورد انتظار دنبال­شده­است. مدل به­دست­آمده دارای هفت مؤلفه اصلی: عدالت­محوری، تعالی­جویی، بهبود اجتماعی، اثربخشی، کارایی، اسوه­ای، تکلیف-مداری مرتبط با یکدیگر بوده و نتایج حاکی از آن است که مؤلفه­های مدیریت مبتنی­بر عرفان اسلامی به­‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم با ضرایبی بین 108/0 تا 384/0 بر یکدیگر تأثیر معنی­دار داشته­اند و مدل ارائه‌شده از لحاظ آماری با اطمینان 95 درصد، مورد تأیید است. لذا می­توان با بهره­گیری از آموزه­های عرفان اسلامی در مدیریت، جلوه­ای الهی و کاراتر در سازمان ارائه­نمود که نتایج آن منجر به بالندگی هرچه بیشتر سازمان­ها شود.

در مورد اسرار نماز و تمایز بین نماز شرعی و نماز حقیقی، تألیفات زیادی از عارفان و حکیمان به­جای­مانده که شباهت اندکی بین آثار مستقل آن­ها وجوددارد. برجسته­ترین آن­ها متعلق به دو عارف نامدار جهان اسلام، صائن­الدین ابن­ترکه و محی­الدین ابن­عربی است. دیدگاه­های ابن­ترکه در رسالۀ اسرارالصلوه ایشان بدون ذکر احکام فقهی آمده و اسرار ارکان کمی، وضعی و قولی نماز براساس علم حروف بیان­شده­است. ابن­عربی در باب68 و 69 از کتاب فتوحات مکیه خویش ضمن بیان فتاوای فقهی خود، به­ترتیب به اسرار جزئیات طهارت و رازهای نماز پرداخته­است. به­طوری­که غیر از تعداد اندکی از عارفان، همچون سبزواری یا امام خمینی دیگران تحت­تأثیر افکار وی، آثار خود را تألیف­کرده­اند. ایشان با ذکر جزئی­ترین دستورات شرعی به­صورت وجوبی و ندبی، سرّ آن­ها را نیز بیان­کرده که از نظر کمی و کیفی همانند دیگر دیدگاه­های وی، گوی سبقت را از دیگران ربوده­است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه­ای، همراه با تصحیح نسخۀ خطی با شیوۀ انتقادی می­باشد. این نوشتار بر آن است که برجسته­ترین نکات این دو اثر نفیس را به­اختصار معرفی­کرده و ضرورت رویکرد عرفان عملی را در پاسخگویی نیاز بشر به نیایش، خاطرنشان­کند.

پژوهش حاضر به روش تحلیلی - توصیفی به تشریح دیدگاه مولانا پیرامون جبر و اختیار و تبیین مواضع وفاق و اختلاف آن­ها بدون رجحان یکی بر دیگری می­پردازد که با هدف ایجاد بستری مناسب در قاب مقایسه و تحلیل، ذهن مخاطب را در این خصوص مشخصاً به سمت و سوی یک مطالعه منسجم و منطبق با مبانی دینی بین عرفان و آیات سوق­می­دهد. اعتقاد به «قضا و قدر» ناشی از اعتقاد به اصل علیّت عمومی در جهان است، براساس اعتقاد به این اصل، در عالم، هر پدیده‌ای علت و اندازه‌ای دارد و چیزی بدون علت و بدون اندازه‌گیری معیّن، به­وجود­نمی‌آید. هدف این تحقیق بررسی قضا و قدر در آیات و احادیث با دیدگاه مولوی است. در مثنوی معنوی مولانا، ارتباط عقل با قضا و قدر به شکلی زیبا و مناسب برجسته­شده­است. مولانا همانند گذشتگان خود تصوّر واحد و ملموسی از عقل و قضا و قدر ندارد، به همین خاطر در اثر معروف خود مثنوی معنوی به تشریح این موضوع می‌پردازد.

مراقبه از جمله موضوعات مهم سلوک در سنت­های عرفانی مسیحیت و اسلام است. اینکه مراقبه حال است یا مقام. میان عارفان این دو سنت دینی تفاوت وجوددارد که در عرفان به­وفور از آن یادمی­شود. در میان عارفان این دو سنت می­توان از یوحنا صلیبی و علاءالدوله سمنانی یادکرد که درباره مراقبه سخن­گفته­اند و مقایسه نظرات این دو نتایج بدیعی را به­دنبال آورده­است. هر دو بر این باورند که برای تحقق مراقبه باید عزلت و خلوت درپیش­گرفت که بدون آن­ها نمی­توان به مراقبه دست­یافت. ضمن اینکه هر دو بر امر تمرکز، بی­توجهی به محیط اطراف، از خودبی­خود­شدن، تفکر برای رسیدن به قرب الاهی، توجه عاشقانه به خدا، نفی خواطر و حواس ظاهری، خود شناسی، صبر و استقامت در نیایش در تحقق مراقبه تأکیدکرده و آن­ها را از عوامل مهم مراقبه به­شمارآورده­اند. با وجود اینها از نظر یوحنا صلیبی فرد باید فقط با توجه به خدا، بدون انجام اعمال خاصی، مراحل را پیش­ببرد درحالی­که علاءالدوله سمنانی ذکر زبانی و قلبی را برای سالک در رسیدن به مراقبه ضروری­می­داند. نحوه ورود به مراقبه نیزاز دیدگاه این دو عارف متفاوت است. یوحنا صلیبی انجام مراقبه را به پله­های نردبان تشبیه­کرده و آن را به­صورت­کلی بیان­کرده، ولی شیخ علاءالدوله شرایط و روش­های ورود به مراقبه را با جزئیات بیشتر و واضح­تر بیان­نموده­است. در پردازش شیوه­های مراقبه یوحنا جزئی­نگرتر از سمنانی است و تفصیلات بیشتری را بیان­می­کند.

هر قشر وگروهی برای بیان ویژگی­های مسلک و روش خود از زبان خاّص خویش استفاده­می­کند. عرفا و متصّوفه نیز از این قضیه مستثنی نیستند؛ به همین دلیل آنان از آغاز نیمه دوّم قرن دوّم طریق تصوّف اسلامی و به­دنبال آن، اصطلاحات زیادی به­وجودآورده و به شرح وتوضیح آن ها پرداخته­اند. بنا به اعتقاد اکثر عرفا اوّلین منزل در سلوک طریقت، طلب و شوق انسان برای بازگشت به وطن خویش است. مولانا معتقد است که شرط طلب این است که طالب را لرزه عشق باشد، در غیر این صورت باید پیر را خدمت­کند تا به برکت وجود او و با ارشاد او حال طلب در او به­وجودآید. مولانا مدّتی در طلب بود و پس از آنکه به مطلوب رسید، طرب را آغازکرد و برنامه او برای زندگی همگان همین بود که یا باید در طلب کوشید و یا در طرب. به حق، عمر او بعد از آشنایی با شمس و تحوّل روحی اش در طلب گذشت. نگرش مولانا به طرب و شادی نگرش مثبت است. او که فرا مکان و فرا زمان می­اندیشد و هیچ­گاه غم را در دل خود جای­نمی­دهد و همیشه از عشق و سماع و رقص داد­می­زند و همگان را دعوت به شادی می­نماید، آن هم شادی پایدارکه عاشق شدن است و دیدار معشوق. دراین پژوهش می­خواهیم یکی به بررسی چگونگی وچرایی روی آوردن مولانا به «طلب» و«طرب و شادمانی» بپردازیم .

این مقاله بر اساس چهارچوب نظری نظریه لیکاف و جانسون به بررسی و مقایسه تطبیقی استعاره مفهومی شراب عرفانی مشترک در غزلیات مولانا و قصیده خمریه(میمیه) ابنفارض مصری و ساقی­نامه ظهوری ترشیزی پرداخته­است.و هدف آن معرفی نگاشت­نام­های شراب عرفانی و حوزه­های مبدا آن از جنبه الهی و و عرفانی آن در اشعار مذکور است. چراکه با مقایسه تطبیقی و تحلیل معنایی این واژه می­توان نگرش یک ملت و جامعه را در یک حوزه مفهومی درک­کرد و میزان تاثیر و تاثر آن­ها را سنجید و به نقاط اشتراک و افتراق این شعرا در به­کارگیری این واژه پی­برد. پس به این منظور پس از جست­وجو در پیکره­های مورد بحث، عبارات استعاری فراوانی که دربرگیرنده استعاره مفهومی شراب عرفانی هستند به­دست­آمد و برمبنای آن­ها نگاشت­نام­ها و حوزه­های مبدا استخراج­گردید و با طبقه­بندی آن­ها و اراِئه شواهد لازم به تحلیل و مقایسه آن­ها پرداخته­شد و مفهوم اصلی و کانونی شراب عرفانی در اشعار مذکور مشخص­گردید.

توحید در اصطلاح ادیان به­ویژه دین اسلام و فناءفی­الله و بقاءبالله در عرفان اسلامی از زوایای مختلفی قابل بررسی است. به­رغم پژوهش­های ارزشمندی که در این باب صورت­گرفته­است، جای این سؤال هست که صرف­نظر از بعد معرفتی و حصولی هریک از توحید و فنا، توحید نزد موحد و فناءفی­الله و بقاءبالله نزد فانی فی­الله چه نسبت و رابطه­ای با هم دارند؟ آیا همانطور که در بعد ذهنی و حصولی رابطه مبتنی­بر تخالف درباره آن­ها به­نظرمی­رسد در وجود سالک و موحد نیز جدای از هم و مستقل از هم معنا دارند یا این دو در وجود موحد به هم گره­خورده و یکی هستند؟ تعاریف توحید و استدلالات آن، در زمره­ علم حصولی واقع­می­شوند؛ اما در معرفت حضوری به توحید، بی­واسطه­­ حد و رسم و مفاهیم، حقیقت، بنا به وسعت ظرف انسان نزد او جلوه­گر خواهدشد. در این نوشتار از این امر به توحیدی­شدن انسان یادشده­است. از سوی دیگر، در سلوک عرفانی و رسیدن به مقام فناء­فی­الله و بقاء­بالله نیز وجود سالک عین علم خواهدشد تا جایی که یادکردن و یا نسیان خداوند از انسان، با یادآوری انسان از خداوند یا فراموشی او وحدت خواهدداشت، زیرا در اینجا علم انسان به رب خویش و هم علم پروردگار به نفس، حضوری و عین وجود نفس است. درک این وحدت میان عبد و رب و توحیدی شدن نفس، همان ارمغان فناء­فی­الله و بقاءبالله است. همسانی اقسام، مسیر، دستورالعمل و امام در این دو این مدعا را تقویت می­کند.

از زمان بی‌آغاز انسان هرگز ­نتوانست از چمبرۀ صفت قدیسۀ زیبایی بی‌اعتنا بگذرد. به همین‌دلیل مقولۀ زیبایی همواره مورد عنایت فلاسفه و نظریه­پردازان عرصۀ هنر و ادبیات بوده­است. بدین‌جهت مقالۀ حاضر با استناد به مطالعات توصیفی و کتابخانه­ای برآن است تا به واکاوی واژگان هم­سنگ زیبایی در اشعار عطار بپردازد و آنگاه با مکتب زیباشناسی فلوطین مقایسه‌نماید و مفارقت­ها و مقارنت­های دیدگاهشان را واکاوی­نماید. بر اساس تتبعات انجام­شده تصادمات افکار فلوطین و عطار برآن است که زیبایی امری مدرّج است چه در عالم محسوسات و چه در عالم مغیبات و ماهیِ جان انسان­ها در سه بحر متفاوت زیبایی را درک‌می­­کند؛ دریایِ حس، دریای عقل و دریای روح. نکتۀ قابل­تامّل در بیان افتراق افکار آن‌دو، این است که عطار حزن و اندوه را بستری برای رسیدن به زیبایی جانان می‌داند اما فلوطین درک شادی‌های جمال الهی را زمینه‌ساز بهجت روح می‌بیند. علاوه براین عطار که با مفهوم زیبایی از دیدگاه فلوطین مرافق است صبغۀ دینی و عرفانی را چاشنی درک زیبایی کرده‌است.

فطرت و عرفان از مباحثی است که دارای سازه­های گوناگونی هستند و می‌توان آن را با صورت‌بندی‌های متفاوت مورد مداقه قرارداد. در این پژوهش می‌کوشیم آراء تحلیلی فطرت و سلوک عرفانی را در منظومه‌های فکری و معرفتی امام­خمینی (ره) و آیت‌الله شاه‌آبادی (ره) مورد واکاوی قرار دهیم. به‌منظور شناسایی منظومه فکری و معرفتی آنان بایستی ابتدا، مبانی عرفانی هستی شناسانه و انسان شناسانه فطرت را شناسایی­کرده و سپس، شاخصه‌های فطرت و سیر و سلوک عرفانی، ابعاد فطرت، رابطه معرفت فکری با معرفت شهودی (سلوک عرفانی) و فطرت و عشق از منظر امام خمینی (ره) و آیت‌الله شاه‌آبادی (ره) را مورد تحلیل قراردادیم و در نهایت مبانی فکری معرفتی آن‌ها مقایسه­شد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که آیت‌الله شاه‌آبادی (ره)، نقطه‌ عطفی در سیر تطورات تاریخی نظریه فطرت است. نوآوری شگرف ایشان در ارتباط با فطرت نشان از برجستگی کار ایشان است زیرا نظریه فطرت را به مباحث نفس­شناسی و حکمت عملی پیوند زد و برای تجرد نفس و ارائه راهکار عملی برای سیر و سلوک، به مقتضیات فطرت تمسک کرده­ است. امام خمینی (ره) درخصوص فطرت و سلوک عرفانی نظریه نظام‌مند را صورت­بندی­کرد. ایشان فطرت را با مقام ولایت مطلقه پیوند زده­است. روش پژوهش به‌صورت توصیفی – تحلیلی است.

یکی از مباحث اساسی در تصوف و عرفان اسلامی، بویژه در حوزۀ عرفان نظری، مفهوم کفر، جایگاه آن در هستی و همچنین نقش آن دربارۀ دین و ایمان است. با جستجو در آثار و مکتوبات به­جامانده از عرفای مسلمان می­توان به دیدگاه­های متنوعی در این خصوص دست­یافت که اگرچه گاه در تضاد آشکاری باهم قراردارند؛ اما پس از بررسی و در کنار هم نهادن این نظرات می­توان به وجود سیر تحولی تدریجی برای این مفهوم در تاریخ تصوف پی­برد. مفهوم کفر از قرن دوم هجری هم­زمان با ترویج سنت کتابت رسائل عرفانی نزد عرفا و درضمن نظرات گوناگون فقهی و حدیثی ایشان، با مضامینی نزدیک به تلقی متکلمان و فقهای مسلمان از آن مطرح­شد و پس از گذشت حدود یک قرن معنای متفاوت و مجزایی یافت که در آثار نامدارانی چون جنید بغدادی و حلاج به­وضوح قابل رؤیت است. کمی بعد این مفهوم در اندیشۀ عین­القضات همدانی به نقطۀ متعالی خود در تصوف و عرفان اسلامی دست­می­یابد، مفهومی که نه­تنها با مفهوم ایمان مانعه­الجمع نیست، بلکه حتی در دست ­یافتن به حق و حقیقت نقشی اصلی ایفامی­کند. در این جستار برآنیم از طریق بازخوانی و ارزیابی آراء صوفیانی که درباب کفر سخن­گفته یا قلم­زده­اند، سرگذشت مفهوم کفر و تحولات معنایی آن در تصوف تا سدۀ پنجم هجری را پیگیری و بررسی­ نماییم.