جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مبحث «ولی و ولایت» یکی از اساسی‌ترین مباحث عرفان اسلامی است. ولایت در لغت به معنای قرب، محبّت، نصرت، امارت و... است؛ امّا ولی در اصطلاح اهل عرفان به کسی گفته­می‌شود که با نابودکردن صفات بشری و فانی­شدن در حق به تولّد دوباره رسیده­باشد. در این جستار که مبتنی­بر مطالعات کتابخانه­ای و به شیوۀ توصیفی – تحلیلی است تأثیرپذیری سلطان­ولد از شمس تبریزی در موضوع ولایت بررسی­می­شود. شمس تبریزی و سلطان­ولد، ولی را کسی می‌دانند که با رسیدن به مرتبۀ فنای الهی به صفاتی دیگر مانند «دوری از کرامت­نمایی»، «علم لدنّی و موهوبی»، «انفاس حقانی» و«فراست یا اشراف‏ بر ضمایر» مزیّن باشد. به اعتقادآن­ها اگرچه شناخت حقیقت وجودی اولیای الهی از شناخت خداوند دشوارتر است امّا سالکان باید با شناخت دقیق از این افراد، سرسپردۀ آن­ها شوند و از مدّعیان دروغین بپرهیزند. شمس و سلطان­ولد اولیا را به دو گروه مستوران و مشهوران تقسیم­کرده‌اند. در نظرگاه آن­ها، اولیای الهی اگرچه همگی نوری واحدند امّا هر کدام به اندازۀ قرب خود از تابش حسن الهی برخوردار­می‌شوند که در این میان مرتبۀ «مطلوبان یا معشوقان» از مرتبۀ «طالبان یا عاشقان» بالاتر است. علاوه­براین، قطب شاه اولیا محسوب­می‌شود و در حقیقت هدف غایی از آفرینش جهان است.

مقالۀ حاضر درصدد تبیین نسبت فقه و عرفان و بیان تأثیر نگاه عرفانی در فرآیند اجتهاد است. با تأمل در فرآیند اجتهاد می­توان علوم مؤثر بر فرآیند اجتهاد را از انحصار چند علم محدود خارج­نمود. از مسیر این پیش­فرض­ها است که مجتهد به فتوا می­رسد و عرفان نیز اگر نگوییم مؤثر­ترین، حداقل یکی از مبانیِ مؤثر بر فرآیند اجتهاد است. بر این اساس، بخش دوم مقاله به مطالعۀ موردی فتوای ابن­عربی در مورد جواز امامت زنان بر مردان در نماز جماعت ( برخلاف نظر مشهور فقهای فریقین) می­پردازد. در این راستا مبانی تفکیک انسانیت و حیوانیت، اشتراک زن و مرد در انسانیت، تأویل روایاتی که درظاهر حکم به برتری مردان می­دهند و نگاه متفاوت به مقولة زوجیت و اجتهاد، از آثار ابن­عربی استخراج­شده­است. لازم به ذکر است این نوشتار درصدد اثبات درستی این فتوای ابن­عربی و تبیین­ وی از اجتهاد و جایگاه زنان نیست؛ بلکه هدف این است که اثبات­گردد ابن­عربی با چنین پیش فرضی، به چنان فتوای نادری رسیده­است.

دعا و مناجات با پروردگار، از روحانی­ترین لحظات زندگی هر انسان خداشناس و دین­مدار است و مثنوی معنوی نیز به­عنوان شاهکار عرفانی زبان فارسی سرشار از دعا و مناجات­هایی است که مولانا گاه از زبان خود و گاه از زبان شخصیت­های مثنوی بیان­نموده­است. دعا و مناجات­های مثنوی ، دارای کنش­های گفتاری خاصی است که نشانگر معنی ثانوی آن­هاست. نظریه «کنش گفتاری» به­عنوان یکی از مباحث مهم تحلیل گفتمان در حوزه دانش زبان­شناسی در آغاز توسط «آستین» مطرح­شد و سپس، «سرل» طبقه­بندی پنج­گانه­ای را برای آن ارائه­داد. پایۀ نظریه کنش گفتاری سرل بر این استوار است که نقش­های فعل و به­دنبال آن جمله را در فرایند گفتمان می­توان به پنج دسته کنش­های اظهاری، عاطفی، ترغیبی، تعهّدی و اعلامی تقسیم­بندی­کرد. در پژوهش حاضر تلاش­شده­است به شیوۀ تحلیل محتوایی و برمبنای تئوری کنش­های گفتاری سرل، به تحلیل دعاها و مناجات­های مثنوی پرداخته­شود. نتایج به­دست­آمده از پژوهش نشان­می­دهد، هریک از دعاها و مناجات­های مولانا دارای کنش گفتاری خاصی است و از میان طبقه­بندی پنجگانه سرل، «کنش ترغیبی» نسبت به دیگر کنش­های گفتاری بسامد بالایی دارد و «کنش اعلامی» در آن­ها به­کارنرفته­است.

شاه­داعی شیرازی، یکی از شاعران عارف قرن نهم هجری، از مبلّغان اندیشه­های عرفانی ابن­عربی و از شاگردان شاه­نعمت­اله ولی است. مثنوی­های گنج­روان و چهل­صباح، به ترتیب دومین و سومین مثنوی از مثنوی­های شش­گانۀ وی به­شمارمی­رود. این منظومه­ها، با بهره­گیری از نبوغ شاعر و اندیشه­های پیشینیان از جمله تفکرات عارفانه ابن­عربی و شیوۀ مثنوی­پردازی مولانا، به درجه­ای از ساختار ادبی و هنری ابداعی رسیده­است، که در شمار آثار جاودانه ادبی- عرفانی جای­گرفته­است. با توجه به این­که دربارۀ آثار یادشده تاکنون پژوهش خاصی صورت­نگرفته­است، جستار حاضر با روش تحلیلی- توصیفی و استفاده از منابع کتابخانه­ای، علاوه­بر معرّفی این دو مثنوی، سیمای انسان را در دو مثنوی یاد­شده مطالعه­کرده­است، تا طرز تلقی این شاعر عارف را از انسان و مراتب آن با رویکرد هستی­شناسانه تبیین­کند. حاصل پژوهش نشان­می­دهد شاه­داعی، انسان را جدا از هستی نمی­داند، منتها به اعتقاد وی انسان در والاترین مرتبۀ هستی قراردارد و سیر تکاملی انسان از میان هستی می­گذرد. وی به تأسی از ابن­عربی انسان کامل را عالم کبیر و مجلای اسماء و صفات الهی و آینۀ تمام­نمای هستی و عامل فیض­بخشی به مراتب پایین­تر وجود می­داند.

عدم­تصریح عرفا به مبانی تفسیری و مبهم­بودن روش تفسیری ایشان سبب­شد تا گمان­شود تفاسیر عرفانی از روش­های متداول فهم متن و قواعد تفهم پیروی­نمی­کنند و مستند تفاسیر عرفانی، ذوق و سلیقه شخصی عارف و از باب تداعی معانی و خارج از دلالت ذاتی الفاظ تلقی­گردید. این در حالی است که مفسر عارف در بیان مراد الهی، لفظ آیات را دارای اصالت و موضوعیت ویژه­ای می­داند و در صدد است تا به بیان فهم مراد متکلم دست­یابد به گونه­ای که نزد وی کشف و شهود متباین با معنای ظاهری آیات، از علائم انحراف و پوشیدگی شهود است. هستی­شناسی عرفانی برای ظواهر عالم، باطنی قائل است. از این رو مفسر عارف، تفسیر را در ظواهر الفاظ متوقف نمی­بیند و می­کوشد تا با درنظرگرفتن واقعیات بیرونی آیات، از وسائطی چون خیال، تمثیل، داستان، موعظه و حدیث یاری­جوید و به تبیین معانی مشهود خود بپردازد. مقاله حاضر سعی­دارد تا جایگاه الفاظ قرآن و واقعیات بیرونی آیات را در اندیشه نوآورانه عارف تحلیل­نماید و اثبات­کند آنچه عارف در شهود می­بیند از مقوله تفسیر به معنای عام است و تأویلات عرضی و طولی مطرح­شده توسط عرفا تناقضی با ظاهر آیات ندارد بلکه متمم و مکمل آن است و آنچه عارف در شهود می­بیند برگرفته از همان واژگان قرآنی است که در ساختارهایی نو آن­ها را به­کارمی­گیرد تا میان آنچه از ظاهر قرآن دریافت­می­شود و آنچه در شهود دریافته وحدت برقرارکند.

عرفان، از ارکان اساسی ادبیّات فارسی و ادبیّات عرفانی از شاخه­های اصلی آن است؛ از این رو شاعران، چه آن­ها ­که به معنای واقعی، عارف بوده­اند و چه کسانی که تظاهر به تصوّف کرده­اند؛ اصطلاحات عرفانی را در شعر خود به­کاربرده­اند. ویژگی اصلی سبک هندی، تصویرسازی است. یکی از قابل­دسترس­ترین عناصر در زندگی مردم که شاعر می­تواند با آن به تصویرسازی دست بزند سفالینه­ها می­باشند. حزین لاهیجی با بهره­گیری از سفالینه­ها و گره زدن آن با اصطلاحات عرفانی، تصاویر پویا و مضامین انتقادی- اجتماعی مؤثّری را به­منظور تشویق مخاطب به روی­آوردن به عشق و حقیقت، توبیخ زاهد برای ترک ریاکاری و نفاق و درنهایت روشنگری مردم خلق­کرده که بیانگر اهمیّت بالای سُفالینه­ها در بازتاب عرفان حکیم لاهیجی است. بسامد بالای این تصاویر و مضامین در دیوان حزین به اندازه­ای زیاد است که از آن می­توان به­عنوان مشخّصۀ سبک شخصی شعر حزین یادکرد.

در تعالیم دینی ما شناخت انسان از خود، پرفایده­ترین شناخت­ها تلقی می­شود.این است که انسان‌شناسی یکی از مهم‌ترین دانش‌های الهی و بشری که در حوزه معارف بشری و دینی تأثیر به­سزایی دارد ،از اهمیت خاصی برخوردار است.انسان‌شناسی دارای انواع فلسفی، دینی، علمی، عرفانی و اخلاقی است . انسان‌شناسی عرفانی کسب شناخت درمورد حقیقت انسان از طریق تجربه‌های درونی است که در آن از راه شهود و علم حضوری به مطالعه و بحث و بررسی در مورد انسان پرداخته­می‌شود. انسان کامل از مباحث مهم انسان‌شناسی است که موردتوجه عرفا و اندیشمندان بزرگ اسلامی و بعضاً غیراسلامی قرارگرفته است و منظور از آن،انسانی است که جامع اسماء و صفات خداوند است. این مقاله به­روش توصیفی تحلیلی از منابع کتابخانه­ای واسنادی ، بررسی تطبیقی آراء امام خمینی و شاه نعمت­الله ولی در مورد انسان کامل را به کاوش نشسته­است و قصددارد مولفه­های مختلف انسان کامل از دیدگاه امام خمینی و شاه نعمت­الله ولی، مقایسه و بررسی­شود . یافته­ها حاکی از آن است که این دو اندیشمند با استفاده از آیات قرآن، روایات وتحلیل های عرفانی معتقدند که تمام کمالات هنگامی که از خداوند به عالم هستی افاضه­می­شوند، لزوماً از طریق واسطه­هایی صورت می­گیرد که دارای مرتبه وجودی برتری نسبت به سایرین هستند.

اعیان ثابته از مهم­ترین اصطلاحات عرفان ابن­عربی است هرچند که مفاهیم دیگری قریب به این اصلاح فکری اسلامی وجودداشته­است لیکن ابن­عربی خود مبدع این اصطلاح است. شارحان و صوفیان متأثر و به تبعیت از وی آن را به­کاربسته­اند و از آن در مسائل متعدد در تبیین هستی­شناسی عرفانی، بهره­برده­اند. در اندیشه ابن­عربی اعیان ثابته از لوازم اسماء و صفات الهی و علم ثبوتی حق تعالی است. نقش واسطه­ اعیان ثابته در پدیده­های عالم کارکردی ویژه به آن می­بخشد که بدون پرداختن به آن، شناخت عرفان نظری ممکن نیست، لذا از جایگاه هستی­شناختی در نظام عرفانی برخودار است. این پژوهش به بررسی اعیان ثابته در نظریات ابن­عربی پرداخته که درواقع اعیان ثابته را صور اسماء الهی خوانده­اند. اسماء الهی صوری از نسخ علم در تعین ثانی و علم حق دارند؛ چراکه حق تعالی عالم به اسماء خود است و صور علمی اسماء در علم خق قراردارند.

آزادی و بندگی اگرچه درظاهر مفهومی متضاد دارند اما در عرفان اسلامی این دو مفهوم دارای ارتباط حقیقی با یکدیگر هستند. عبودیت و حریت مراتبی دارند که سالک در هر مرتبه از سیروسلوک بهره­ای از آن دو را در خود متجلی­ساخته و درنهایت به حقیقت عبودیت و حریت دست­می­یابد. حافظ این موضوع را در دیوان اشعار خود در چند بیت به­وضوح آورده و آزادی را ثمره تجلی حقیقت بندگی در انسان می­داند. این بندگی که حافظ آن را بندگی عاشقانه می­نامد، ثمره سلوک عارفانه رهرو حقیقت است. عاشق، آزاده­ای است که با بندگی، خود را از همه قیدوبندها رهاکرده و مظهر بنده آزاد گردیده­­است. در این مقاله سعی­شده با تعمق در بعضی از آراء صوفیه و عرفا ضمن بررسی بن­مایه­های فکری رابطه آزادی و بندگی از منظر عرفان اسلامی، به بررسی مفهوم بندگی عاشقانه، مراتب و ارتباط آن با آزادگی از دیدگاه حافظ پرداخته­شود.

انسان‌ کامل، فارغ از شیوۀ تبیین، از آموزه‌های مشترکِ عرفای اسلامی است. وجوه اشتراک و اختلاف این ایده در قالب طرح نمونۀ قدسی از انسان یا انسان کامل مطرح­می‌شود. پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی به بررسی تطبیقی ایدۀ مزبور در آراء اندیشمند و مفسر شیعی معاصر، منصور براعتی و متصوفه اختصاص­دارد. براعتی، مفسر شیعی و ابن‌عربی، پدر عرفان نظری متصوفه، عقیده­دارند انسانِ کامل، خلیفۀ حق و واسطۀ او با مردمان است. اگر این واسطه از میان برخیزد، عالم متلاشی­شده و آخرت آغازمی‌شود. وجود پیامبر اکرم(ص) به عنوان عقل اول و کامل‌ترین انسان در جهان هستی، از دیگر نتایج فکری مشترک براعتی و متصوفه است. تمامی موجودات عالم هستی از فرشتگان و انبیا و سایر انسان‌ها، تحت­امر و ارادۀ این عقل اول قراردارند. از تفاوت‌های بارز دو ایده این است که براعتی عقیده دارد مصداق انسان کامل در وجود انبیای الهی و امامان معصوم تجلی­می‌یابد و دیگر انسان‌ها نیز به­تناسب ظرفیت و استعدادهای درونی به­واسطه انسان‌های کامل، در مسیر رشد و کمال‌ قراردارند. ولی در تصوف علاوه­بر انبیای مکرم، پیران و اقطاب صوفیه نیز در دستۀ انسان کامل جای­دارند.