جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ملا رجبعلی تبریزی، حکیم و متکلم برجسته شیعی قرن یازدهم هجری قمری است که در مدرسه شیخ لطف الله اصفهان به تدریس علوم عقلی اشتغال داشت. روش کلامی او عقلی فلسفی است، ولی در مباحث فلسفی و کلامی از آیات و روایات نیز بسیار بهره برده است. در این نوشتار با رجوع به آثار فلسفی و کلامی وی، جایگاه عقل و نقل را در روش کلامی ایشان بررسی می‌کنیم.

به آیات هدایت ویژه پیامبران(علیهم السلام) بر عصمت آنان استدلال شده است. این آیات دو دسته‎اند؛ دسته اول مربوط به هدایت همه یا تعدادی از پیامبران(علیهم السلام) است، مانند آیات 84- 90 سوره انعام، 58 – 59 سوره مریم و 20- 21 سوره یس. دسته دوم مربوط به پیامبری خاص می‌باشد، مانند آیات 120- 121 سوره نحل، 114 و 118 سوره صافات و آیه دوم سوره فتح. در این نوشتار با بهره‏گیری از روش تبیین و تحلیل، چگونگی دلالت آیات بر عصمت پیامبران و قلمرو دلالت آنها بررسی شده و به اشکالاتی که در این باره مطرح گردیده، پاسخ داده شده است.

ریچارد داوکینز – زیست‌شناس- به عنوان بزرگترین مبلّغ الحاد جدید در صدد است تا کارکردهایی که برای دین برشمرده‌اند را با رویکرد الحادی و علمی نفی کند. زایتگایست اخلاقی، فرضیه مم، مفهوم باور به باور و بدیل‌هایی برای تسلی‌بخشیِ دین، از جمله مفاهیمی است که وی در این راستا بهره می‌جوید. در مقابل، آلیستر مک‌گراث – زیست‌شناس و الهی‌دان مسیحی - از کارکردهای اخلاقی و روانی دین دفاع می‌کند. عدم وفاداری به متدولوژی علمی که داوکینز مدعی پیروی از آن است، از جمله مهم‌ترین نقدهای مک‌گراث به داوکینز است. به نظر مک‌گراث تحقیقات علمی از رابطه‌ای معنادار میان التزام به دین و کارکردهای مثبت دین، حکایت می‌کند که البته داوکینز مغرضانه به چنین تحقیقاتی توجه نمی‌کند. مسأله نوشتار حاضر آن است که تقابل این دو دیدگاه را نشان داده و به بوته نقد گذارد. در ارزیابی این تحقیق، به لحاظ گردآوری از روش کتابخانه‌ای و به لحاظ مقام داوری از روش تحلیلی سود جسته‌ایم. یافته پژوهش حاضر آن است که اغلبِ نقدهای مک‌گراث به داوکینز مفید و اثر بخش بوده اما در مواردی اشکالاتی بدان وارد است.

در فلسفه و کلام اسلامی و مسیحی در پاسخ به مساله شر و عدل الهی روش‎ها و دیدگاه‎های مختلفی مطرح شده است. در این پژوهش دیدگاه‌های دو فیلسوف و متکلم اسلامی و مسیحی، آقای الوین پلنتینگا و آیت الله مصباح یزدی مورد بحث قرار گرفته است. این دو شخصیت با دو رویکرد متفاوت اما عقلی و گاهی درون دینی، به تحقیق درباره مسأله شر پرداخته و پاسخ شبهه ناسازگاری وجود شرور طبیعی و اخلاقی با وجود خدای کامل مطلق را داده‌اند. پلنتینگا با ابتنای بر معرفت شناسی اصلاح شده، طرح جهان‌های ممکن و دفاع مبتنی بر اختیار، اثبات کرد که ادعای وجود تناقض بین مسأله منطقی شر و وجود خدا درست نیست. آیت الله مصباح، ضمن پذیرش راه حل‌های فلاسفه مسلمان، این پاسخ‌ها را کافی ندانسته و بر راهکار غایت انگاری یا همان کمال و سعادت محور بودن همه افعال انسان، تاکید خاصی کرده است. دو متفکر، در اصل اعتقاد به خدای کامل مطلق و تاکید بر اختیار انسان به عنوان یک خیر حداکثری، اشتراک نظر داشته، و در روش و نوع مواجهه با نظریه عدل و حکمت الهی اختلاف نظر دارند.

برهان نظم در ادبیات فلسفی ایمانوئل کانت، برهان طبیعی- کلامی نامیده می‎شود. کانت نگاهی دوسویه به این برهان دارد. قبل از دوره فلسفه نقادی، وی با استناد به علل غایی، وجود خداوند را می‌پذیرد و این برهان را از بهترین ادله اثبات وجود خدا می‎داند؛ امّا در دوره دیالکتیک استعلایی‌اش به این اعتقاد وفادار نمی‌ماند. در این پژوهش، با روشی تحلیلی- انتقادی، برآن شدیم به این پرسش پاسخ دهیم: آیا می‎توان از برهان طبیعی- کلامی در برابر انتقادهای سخت این فیلسوف آلمانی دفاع نمود؟ کانت معتقد است این استدلال با تمسک به احساس، سعی در ساکت کردن عقل دارد؛ امّا ساختار آن فاقد ضرورت منطقی درونی است. وی با ذهنی دانستن وصف نظم، و اینکه تنها خدای معمار را اثبات می‌کند ونه خدای ادیان، این استدلال را تام نمی‌داند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که برخی انتقادها نشأت گرفته از معرفت شناسی ایده‌آلیستی کانت است و این استدلال می‎تواند از طریق جعل بسیط، خدای خالق ادیان را بدون تکیه بر سایر براهین اثبات کند و رسالتی که بر عهده دارد، به سرانجام رساند.

اجتهاد در علم کلام با اجتهاد در علم فقه و سایر علوم دینی و بشری، تفاوت ماهوی ندارد. حقیقت اجتهاد کلامی در معنای فنّی و مصطلح اجتهاد، عبارت است از توانمندی بر استنباط و اثبات عقاید دینی و دفاع از آنها با بهره‎گیری از منابع و ادله عقلی و نقلی. این معنای اجتهاد کلامی واجب کفایی است، اما معنای ساده آن که عبارت است از تفکر عقلی ساده درباره اصول اعتقادات دینی که در توان عموم مکلفان است، واجب عینی است. موضوع بحث در این پژوهه، معنای فنی و اصطلاحی اجتهاد کلامی است که پس از بیان حقیقت و حکم شرعی آن، با بهره‏گیری از روش نقلی – تحلیلی، کارکردهای آن در منابع وحیانی و نمونه‎هایی از استنباط‎های کلامی بر اساس قواعد اصولی تبیین شده است.