جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفاتح غیب» واژهای قرآنی و برگرفته از آیه 59 سوره انعام است. مفسران، فیلسوفان و عارفان در خصوص معنا، تفسیر و تأویل این آیه به بحث و بررسی پرداخته اند. نظرات عارفان درباره مفاتح غیب را می‌توان به دو دوره زمانی قبل و بعد از ابن­ عربی تقسیم­ کرد. در دوره پیشاابن­ عربی تبیین­‌های معرفت‌شناسانه و انسان‌شناسانه از مفاتح غیب نمود بیشتری دارد و سپس با ظهور غزالی رویکرد وجودشناسانه به مفاتح غیب آغاز و قوت­ می‌گیرد، به ­طوری­ که او از آن به علم اسباب تعبیر­می‌کند. ازاین­ رو، غزالی تنها صفت علم را مفاتح غیب می‌داند؛ اما با روزبهان بقلی این رویکرد نضج و تفصیل بیشتری می‌یابد. او تمامی صفات ازلی را به-عنوان مفاتح غیب معرفی­ می‌کند. با ظهور ابن­ عربی رویکرد وجودشناسانه به اوج خود می‌رسد. در دوره پساابن­ عربی رویکرد وجودشناسانه غالب است و از مفاتح غیب به اسمای ذاتی، مراتب وجود و سرِّ قدر تعبیر­می‌شود. درباره امکان معرفت به مفاتح غیب نیز نظرات دو گونه است؛ برخی آن را حتی برای پیامبران و ملائکۀ مقرب غیرممکن دانسته اند و علم به آن را درانحصار خداوند می‌دانند و برخی نیز علم به آن را برای کمّلین انبیا و اولیا میسّر می‌دانند. برخی نیز با رویکردی شیعی از این نیز فراتررفته و از وجود حضرات معصومین(علیهم‌السّلام) به مفاتح غیب تعبیرکرده اند.

مثنوی «عرفان» یکی از مهم­ترین آثار منظوم بیدل دهلوی است که برمبنای عشق و با تبیین رابطة خداوند و انسان آغازمی­شود و به شرح حقایق کائنات و نکات عرفانی- فلسفی و مسائل جهان­شناسی، انسان­شناسی و معرفت­شناسی می­پردازد. بیدل در این مثنوی - چنانکه رسم عرفاست - مطالب خویش را با داستان­پردازی­های خاصّ همراه­می­سازد. یکی از تأثیرگذارترین حکایات این مثنوی، داستان «کامدی و مَدَن» است؛ بیدل با طرح مفاهیم اخلاقی و عرفانی در این داستانِ عاشقانه، طالبِ حقیقی را برای حصول به معرفت و کمال، به مکاشفة درونی دعوت­می­کند و تنها راه وصول به معشوق حقیقی را فانی­شدن در دریای عشق می­داند. پژوهش حاضر ضمن معرّفی این داستان، به تحلیل و تبیین درون­مایه­های آن پرداخته­است. براساس یافته­ها، پیکرۀ اصلی این داستان برپایۀ عشق، عرفان و اخلاق بنا­شده­است؛ از نگاه بیدل، عشقِ حقیقی با هستی عاشق سرشته­شده و عاشق را تا سرحدّ مرگ و جنون می­کشاند، امّا با امید، سعی و همّت و صبر و توکّل می­توان به وصالِ جاودانگی نائل­آمد.

در شعر حافظ شخصیت‌های بسیاری مانند زاهد، صوفی، محتسب، پیر مغان و غیره وجود­دارند. هویت این افراد از نگاه و اندیشه حافظ در شعر او بازنمایی­شده‌اند. سؤال پژوهش حاضر این است که دریابد شعر حافظ چگونه هویتی برای صوفی و پیر مغان قائل­است و در تقابل هویت این دو شخصیت کدام­یک برجسته گردیده­است و شخصیت خودی تلقی­می‌شود و کدام­یک حاشیه‌رانی شده­است و شخصیت غیرخودی محسوب­می‌شود. پیکره تحقیق دیوان غزلیات حافظ می‌باشد. چهارچوب نظری مبتنی­بر نظریه گفتمان لاکلا و موف و روش کار برمبنای روش نشانه‌شناسی گفتمانی سلطانی (1393) است. براساس این الگو تمام دال‌های ارزشی مربوط به «پیر مغان» و «صوفی» و مدلول‌های آن­ها به­دست­آمده‌اند و موردتحلیل قرارگرفتند دال­های ارزشی تمام بیت‌هایی هستند که این دو دال کلیدی در آن­ها به­کاررفته‌اند. نتیجه‌گیری حاکی از این بوده­است که درتقابل هویت این دو شخصیت، هویت صوفی مجموعه‌ای از ویژگی­های منفی است و با انتساب مدلول‌های منفی به دال صوفی، او موردحاشیه­رانی قرار­گرفته و شخصیت منفی و غیرخودی به­شمار­آمده­است. درمقابل با انتساب مدلول­های بسیار مثبت به هویت پیرمغان، حافظ او را برجسته­ساخته و قطب خودی به­حساب­آورده­است.

یکی از شیوه‌های بیانی که در آثار شاعران و نویسندگان دیده­می‌شود، استفاده از آیرونی است. منظور از آیرونی کلام یا موقعیتی است که به­موجب بروز ناسازگاری میان مخاطب و گوینده می‌شود. در این حالت گوینده مطلبی را بیان­می‌کند یا موقعیتی را به­نمایش­می‌گذارد که برداشت مخاطب با آنچه گوینده انتظاردارد، متفاوت است. در آیرونی با دو عنصر اساسی روبه‌رو هستیم: نخست عنصر معصومیت و دیگر عنصر خنده‌آور. معصومیت یا اعتماد بی‌خبرانه بیشتر به قربانی آیرونی برمی‌گردد که معمولاً به آیرونیست اعتماد­می‌کند و قربانی فریب‌کاری یا وانمودکردن وی می‌شود. عنصر خنده‌آور ار دیگر ویژگی‌های اساسی آیرونی است. در داستان‌های آیرونیکال، شخصیت‌های داستان به­گونه‌ای با هم مقایسه می‌شوند که موجب ایجاد طنز می‌شود. در این مقاله چگونگی استفاده مولانا از آیرونی‌های موقعیت و نمایشی در مثنوی بررسی­شده‌است. مولانا با بهره‌گیری از آیرونی موقعیت و نمایشی سعی­دارد تا مخاطب را در وضعیتی قراردهد که در عین آگاهی از آیرونیک­بودن شرایط، با غافلگیر­شدن، مفاهیم عمیق را بهتر درک­کند. کلام آیرونیک این امکان را برای مولانا فراهم­می‌کند تا در نقطۀ اوج داستان با پیش­گرفتن روندی که مخاطب انتظار ندارد، ضربۀ نهایی را بر او وارد‌کند و مولانا از این فرصت بهترین استفاده را می‌کند و به بیان مفاهیم عمیق عرفانی و تعلیمی خود می‌پردازد.

این مقاله به بررسی رمزشناختی یکی از داستان‌های کتاب ‌‌کشف‌الأسرار و­ مکاشفات‌الأنوار روزبهان براساس نمادهای ادیان ایران باستان اختصاص­دارد. در این بررسی رمزهای داستان با­توجه­به روایات متن‌های مقدسی؛ چون اوستا، بندهشن، دینکرد و ... باز تعریف­شده­است. به­نظرمی‌رسد روزبهان در توصیف چنین داستان‌هایی به­صورت ناخودآگاه، تحت­تاثیر نمادهایی از اساطیر و ادیان ایران باستان قرارداشته­است. باتوجه­به شیوه‌ صریح و مکرر استفاده از این نمادها می‌توان­گفت که به احتمال زیاد آشنایی روزبهان با متون پهلوی (فارسی میانه) زمینه‌ لازم را برای استفاده وی از چنین نمادهایی ایجادکرده­است. نتایج حاصل از مقاله‌ حاضر نشان­می‌دهد که در داستان مورد بررسی نویسنده به آیین ‌‌تشرّف و نوزایی قهرمان، آن­هم پس از گذر از هفت‌ مرحله‌ کمال نظر داشته­است و البته این مفاهیم را با استفاده از اصطلاحات عرفانی ایرانی ـ اسلامی تبیین­کرده­است.

منطق‌الطیر عطار، داستانی نمادین از زبان مرغان است که داستان شیخ صنعان در بطن این منظومه، حکایت پیری زاهد و مشتمل بر نکات عرفانی فراوان است؛ از جمله می‌تواند بیانگر عرفان عملی صوفیه باشد که عطار آن را در قالب تمثیل بیان­کرده‌است. این پژوهش به شیوۀ تحلیلی ـ توصیفی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای، به سه بحث معراج، انوثت و انسان کامل در داستان شیخ صنعان و عرفان ابن‌عربی پرداخته‌است و بدین­ نتیجه رسیده که شیخ صنعان نماد انسان است؛ انسانی خام و ناپخته که برای کمال خود، باید از مرتبۀ نَفْس انسانی (= دختر ترسا) درگذرد. به­همین­گونه، انسان کامل نیز برای رسیدن به مرتبۀ انسان کامل حقیقی و ولایت خاصه، باید از مرتبۀ انوثت بگذرد و این گذر، خود به­واسطۀ انسان کامل حقیقی (پیامبر(ص)) است؛ یعنی این انسان کامل حقیقی(ص) است که به هر ولی، پیر و انسان کاملی در طول تاریخ، کمال می‌بخشد.

هر عارفی با توجه به مقامی که در آن قراردارد و احوالی که بر او واردمی­شود، مواجید عرفانی و دریافت­های درونی ویژه­ای دارد، هنگامی که این دریافت­ها را در قالب زبان می­ریزد، زبان او متناسب با همان دریافت­­ها شکل­می­گیرد، که این امر، زبان آن عارف را با دیگر عارفان متفاوت­می­کند و حتی زبان خود این عارف نیز در بافت­های موقعیتیِ گوناگون، متفاوت می­شود. بنابراین زبان عرفانی دارای بافت­های گوناگون است که در هر بافت نشانه­ها کارکرد و بارِ ارزشی ویژه­ای دارند که با کارکرد و بارِ ارزشی همان نشانه در بافت­های دیگر متفاوت است. به همین دلیل برای بررسی دقیق و علمی زبان ادبی عرفانی باید نشانه­ها و کارکرد آن­ها را شناخت. نشانه­شناسی یکی از روش­های نوین نقد ادبی است که به تحلیل نشانه­ها در کلیت متن می­پردازد. این قلم می­کوشد واژة زاهد را به­عنوان یک نشانه در زبان عرفانی عطار با استفاده از روش نشانه­شناسی بررسی­کند. برای این منظور ابتدا نشانه زاهد را بر روی محور جانشینی تحلیل­کرده و سپس نشانه­های متقابل آن را یافته و شبکۀ هم­تراز آن را تشکیل داده­است و از این طریق به تفسیرهای مختلف این نشانه در بافت­های گوناگون زبان وی رسیده­است.این پژوهش نشان­می­دهد که نشانۀ زاهد در زبان عرفانی عطار در سه گفتمان متفاوت جای­گرفته­است. عطار در هر یک از این گفتمان­ها، رویکرد خاصی نسبت به این نشانه­ داشته و بارِ ارزشیِ متفاوتی به آن داده­است که نشان­دهندۀ حضور عطار در منازل گوناگون عرفانی است.

دین، مقولۀ جدایی­ناپذیر جامعه است. هر دینی دستورهایی دارد که بنابه سطوح و رده­های گوناگون جامعه، تفسیر و تحلیل می­شود. جامعه هم­نوا با دین پیش­می­رود و بیشتر نیازهای خود را از آموزه­های دینی می­جوید. دراین­خصوص، جامعه­شناسی رفتاری هم­نوا و موازی با دین دارد، یعنی نظریات جامعه­شناختی را تافتۀ جدابافته­ای از دین فرض­نمی­کند. ازطرف­دیگر، در تاریخ ایران (و بیشتر سرزمین­ها)، پدیده­ای به­نام «عرفان» داریم. با اینکه در دیدگاه اول، ممکن­است این­گونه به­نظررسد که عـــرفان یا تصوف، خلاف خواسته­های جامعه حرکت­کرده­است و نظریات آنارشیستی دارد؛ اما با تحلیل تمام دیدگاه­های عرفانی در تمام رده­های تاریخ، می­توان این­ادعا را ردکرد و گفت که: عرفان (تصوف)، دین و جامعه­شناسی در یک­راستا حرکت­کرده­اند. یافته­های پژوهش حاضر که به­روش تحلیلی ـ توصیفی انجام­یافته، نشان­می­دهد عارفانی مانند سنایی غزنوی، عطار نیشابوری، مولوی و هم­فکران آنان، نظریه­های عرفانی دارند که می­توان آن­ها را در ذیل جامعه­شناسی مطالعه­کرد. مهم­ترین­فرضیه­ای که می­توان در این­نقد و بررسی عنوان­کرد این است که عرفان و تصوف اسلامی ایران، برپایۀ نیازهای جامعه شکل­گرفته و سعی دارد نظریات خود را براساس موازین اجتماعی ارائه­دهد.

به‌رغم وجود برخی گزارش‌ها در خصوص دوری نهاد عرفان و تصوف از سیاست از یک سو و وجود برخی گزارش­ها بر مدیحه‌گویی عارفان و صوفیان نسبت به حکومت و قدرت از دیگر سو و تعمیم این دو از سوی برخی به میراث اصلی این جریان، به­نظرمی­رسد کنشگری فعال متصوفه در شئون مختلف اجتماعی و تازیدن آن‌ها به حکومت و نقد قدرت، افق‌های جدیدی از میراث تصوف و نقش تمدنی آن­ها را پیش­نهد. این پژوهش با بهره‌گیری از الگوی تحلیل پیام، سعی دارد از خلال گزاره‌های تاریخی و ادبی ، نقش‌آفرینی صوفیان صافی‌ضمیر را در بطن رخدادهای سیاسی موردبررسی و تحلیل قراردهد. به­نظرمی­رسد، عارفان به‌عنوان قشری تأثیرگذار و در برخی مقاطع رهبران معنوی جامعه به­لحاظ روش و ابزار، پیام خود را، مستقیم، غیرمستقیم، شفاهی و مکتوب و در قالب­های دیگر به ارکان قدرت رسانده­اند چنان‌که به­لحاظ مخاطبان نقد، خلفا، پادشاهان وزرا، امرای محلی، حکومت‌گرانی‌اند که موردنقد عرفا بوده‌اند. به­لحاظ محتوای نقد نیز عارفان در قلمروهایی چند ازجمله استبداد، بی‌عدالتی، ظلم و ستم صاحبان قدرت، گماردن افراد نالایق به پست‌های حکومتی، زبان به انتقاد گشوده‌اند، واقعیتی که از دستاوردهای آن، اثبات حضور اخلاق ، شریعت و عرفان در سیاست و نقش­آفرینی عرفا در نظام سیاسی تمدن اسلامی بوده­است.

ادبیات عرفانی بخشی از میراث ادبی است که شاعران عارف تحت تأثیر مشرب تصوف به وجود آورده‌ اندومضامین عرفانی ازگذشته های دور با ادبیات پایداری پیوندی عمیق داشته و بعد از دفاع مقدس پیوندش عمیق تر شده است .مضامین عرفانی نه تنها در اشعار شاعر ان برجستة عرفانگرا گذشته، بلکه در شعر شاعران پایداری معاصر نیز به ویزه عزیزی و قزوه از جایگاه ویژه‌ای بر خوردار است. ادبیات پایداری که با رخدادتاریخی عاشورا گره خورده ورزمندگان ،با الگو قرار دادن امام حسین (ع) درراه پاسداری از شرف و غیرت وطن و مقاومت در برابر ظلم؛ شهادت را که مرگی سرخ و عارفانه و نیل به تعالی و کمال است ،بر‌گزیده و قزوه و عزیزی در دوران دفاع مقدس با بهره مندی از مضامین عارفانه؛ ادبیات پایداری را با درون مایه‌ها عرفانی آراسته وبا اشعاری در راستای اهمیت ندادن به تعلقات نفسانی و دنیوی،مضامینی مانند عشق، وحدت وجود، فنا و بقا، تجلی، حیرت و رموز عرفانی چون ساقی، می، میکده، خرابات، ادبیات معاصر را مزین نمودند. در این جستار که با روش توصیفی تحلیلی انجام شده ؛ضمن ارایه شواهد مثال شاعران مورد نظر به تحلیل مفاهیم عرفانی با استناد بر اشعارشان اشاره شده و سپس در نتیجه گیری به بهرمندی دو شاعر از مفاهیم عارفانه بخصوص مرگ اختیاری شهیدان پرداخته شده است.