جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله تلاشی است برای نشان دادن اینکه علم‌النفس صدرایی، صورت تکامل‌یافته علم‌النفس سهروردی است. سهروردی در تبیین رابطه نفس و بدن، از فلسفه مشاء فاصله گرفته و گام‌های اولیه را در این راه فلسفی به‌خوبی برداشته، اما توفیق اتمام آن را پیدا نکرده است. هرچند سهروردی به عینیت و وحدت نفس و بدن صدرایی دست نیافت، اما زمینه‌هایی را براساس نظام نوری و ارتباط حقیقی مراتب نور و حقیقت نوری نفس در اختیار صدرا گذاشت تا صدرا براساس آن، به قاعده «النفس فی وحدتها کل القوی» دست یابد که به نظریه «وحدت در عین کثرت» و «کثرت در عین وحدت» معروف است. نفس حقیقتی ذومراتب است که در مرتبه بدن، عین بدن و در مرتبه مجرد، فراتر از بدن است. حقیقت نفس تنها در مرتبه بدن خلاصه نمی‌شود، بلکه از ماده تا مجرد را پر کرده است.

«محاکات» مفهومی است که از فلسفه یونانی به آثار علمی اندیشمندان مسلمان راه یافته و دست‌کم از زمان فارابی در منابع منطقی مطرح بوده است. منطق‌دانان مسلمان این مفهوم را در چارچوب شعر منطقی تحلیل کرده‌اند. نوشتار حاضر بر آن است تا ابعاد مختلف چیستی محاکات را در آثار منطقی مسلمان واکاوی کند. روش این تحقیق کتابخانه‌ای است و پردازش اطلاعات آن به شکل توصیفی ـ تحلیلی صورت می‌پذیرد. از منظر منطق‌دانان مسلمان، محاکات عبارت است از ارائه امر شبیه به شیء از طریق تخییل یا همان تصویرسازی ذهنی. در شعر منطقی، محاکات ابتدا در ذهن گوینده شکل می‌گیرد و پس از ارائه کلام شعری و دریافت آن از سوی مخاطب، شاهد تحقق محاکات در ذهن مخاطب خواهیم بود که غالباً در پی آن، انفعال نفسانی برانگیخته می‌شود. در هنرهای دیگری چون نقاشی، مجسمه‌سازی، عکاسی، تئاتر و فیلم، علاوه بر دو محاکات مذکور، محاکات سومی نیز در ضمن اثر هنری شکل می‌گیرد.

«معرفت نفس» یکی از راهبردی‌ترین آموزه‌های اسلامی برای تأمین تعالی انسان‌ها و نیل به مقامِ «عبودیت» و «خداشناسی» است. اما «دین‌پژوهان» قرائت‌های مختلف و بعضاً متضادی از آن ارائه کرده‌اند. از جمله این قرائت‌ها، قرائتِ «ملاصدرا» است که با توجه به جایگاه والای او در عرصۀ دین‌پژوهی، می‌توان به اهمیت و ضرورت بررسی آن پی بُرد. بر همین اساس، در تحقیق حاضر به تبیین قرائتِ «ملاصدرا» در ضمن مجموعۀ کامل، متناظر و به‌هم‌پیوسته‌ای از مؤلفه‌های مفهومی مرتبط با آموزۀ «معرفت نفس»، شامل «مبانی بحث»، «چیستی، چرایی و چگونگی این آموزه» و «امتدادات علمی و عملی آن» پرداخته و کوشیده‌ایم تا از این رهگذر، تحلیل نظام‌مندی از قرائت او ارائه دهیم. بر اساس نتایج این تحقیق، می‌توان قرائتِ «ملاصدرا» از آموزۀ «معرفت نفس» (یعنی لزوم تفکر در ذات، صفات و افعالِ نفس، برای رسیدن به خداشناسیِ حصولی و ضرورت شهود هویت بالغیر و عین‌الربطِ نفس، برای رسیدن به خداشناسی حضوری) را به دلایلی مانند جامعیت، برخورداری از «مبانی متقنِ معرفت‌شناختی، دین‌شناختی و روش‌شناختی»، کاربردی‌بودن و توجه روشمند به گزاره‌های نقلی (از جمله حدیثِ «من عرف نفسه فقد عرف ربه») به‌عنوانِ «قرائت معیار» معرفی کرد. البته در پایان، به چند «ملاحظه» و «تکمله» نیز اشاره شده است.

معنویت، محرکی باطنی و عاملی تأثیرگذار بر سبک زندگی اسلامی است. به دلیل تشکیل جریان‌های عرفانی منحرف و ترویج سبک‌های زندگی بر طبق مبانی انحرافی آنان، تبیین و تحلیل معنویت منطبق بر عقلانیت صحیح طبق مبانی امامیه و نسبت آن با برخی باورها (نظیر ولایت تکوینی اهل‌بیت:) لازم است. معنویت می‌تواند از اعتقاد به ولایت تکوینی ناشی گردد؛ چراکه ولایت تکوینی ریشه در قرب الهی دارد و نقطه اوج معنویت بوده و نتیجه معنویت حقیقی و اصیل است؛ چنان‌که باور به ولایت تکوینی، منشأ حرکت به‌سوی معنویت و میزان ارزیابی آن است. وحیانی بودن، جامعیت، حرکت‌بخشی، و.. از شاخصه‌های این‌گونه معنویت است. نمونه‌های تأثیر معنویت در سبک زندگی اهل‌بیت: در ابعاد مختلف عبارتند از: یاد خدا، اخلاص، توسل، رعایت اخلاق، عدالت و انصاف، اجتماع حول محور حاکمیت و توجه به اسباب معنویت اجتماعی. روش گردآوری داده‌ها کتابخانه‌ای می‌باشد. اما در پردازش داده‌ها از تبیین، توصیف، تحلیل و نقد استفاده شده است.

اهل معرفت، تفسیر خاصی از مرگ، حیاتِ پس از مرگ، برپایی قیامت و به‌طور کلی معدوم شدن و موجود شدن دارند. ایشان همه موجودات را اسماء و تجلیاتِ کلی یا جزئیِ حق می‌دانند و معتقدند که گاهی ظهورِ یک اسم در یک موطن، مستلزم خفای اسم دیگری در همان موطن است و موجود شدن و معدوم شدن تعبیر دیگری از همین ظاهر شدن و مخفی شدن اسماء حق ‌سبحانه در یک موطن هستند. مطابق این تفسیر عرفانی از حیات و ممات و بود و نبود، «معاد و قیامت» عبارت است از بازگشت یک اسم یا تجلی از مرتبه ظاهر در عوالم مادون به مرتبه باطن و اصل خود در عوالم بالا. عرفا برای چنین بازگشتی دست‌کم پنج صورت مختلف معتقدند که برخی برای همه ماسوی‌الله، و برخی مختص به بعضی از انسان‌ها هستند. انواع مزبور عبارتند از: قیامت لحظه‌به‌لحظه، قیامت صغرای آفاقی، قیامت صغرای انفسی، قیامت کبرای آفاقی و قیامت کبرای انفسی. در شریعت، به قیامت‌های آفاقی با نام «قیامت» تصریح شده است. به اعتقاد عارفان، سایر اقسام قیامت نیز شواهدی نقلی ـ هرچند نه با نام قیامت و نه به‌اندازه قیامت‌های آفاقی ـ دارند. در این مقاله، انواع پنج‌گانه قیامت و مؤیدهای نقلی آنها را بررسی نموده‌ایم

کسب معرفت به ابعاد وجودی پیامبر خاتم از مهم‌ترین و اساسی‌ترین معارف اعتقادی است. یکی از ابعاد این مسأله، وجود پیامبر خاتم پیش از مرتبه طبیعت است. در این پژوهش، نگارنده کوشیده است براساس روایاتی که اشاره مستقیم به نام پیامبر کرده‌‌اند و مستقیم یا غیر مستقیم به مسأله این پژوهش مربوط است، به مدد اصول عامه فلسفی و با روش کتابخانه‌ای و تحلیلی ـ توصیفی، جایگاه وجودی پیامبر اسلام9 پیش از عالم طبیعت را تبیین نماید. حاصل این بررسی‌ها بیانگر این است که باطن و حقیقت وجودی پیامبر بعینه (عیناً) همان عقل اول است و آن رابطه خاصی که میان وجود جسمانی پیامبر9و عقل اول وجود دارد، نظیر رابطه میان بدن طبیعی و نفس ناطقه سایر انسان‌ها می‌باشد. سپس در مراتب بعد، حقیقت باطنی سایر اهل بیت در طول باطن پیامبر قرار دارد و میان این حقایق باطنی و وجود جسمانی اهل بیت رابطه انحصاری وجود دارد.

در حکمت متعالیه برخلاف فلسفه ‌‌مشّاء، معارف فلسفی و عرفانی به هم وابسته‌‌اند. اما علامه طباطبایی با بازگشت به روش مشّائی، از معارف عرفانی در فلسفه‌‌اش استفاده نکرد. این جستار با روش توصیفی ـ تحلیلیِ آراء استاد جوادی آملی، علل این تغییر در مشی علامه را بررسی می‌‌کند و در نهایت روشن می‌‌شود که اولاً معرفت شهودی مادامی که در نفس مکاشِف به‌صورت علم حضوری است، دارای مفهوم نیست و در نتیجه قابلیت استفاده در تعاریف و استدلالات فلسفی را ندارد. ثانیاً معرفت شهودی، یقینی روان‌شناختی است که ضابطه ‌‌منطقی برای اثبات داده‌‌های آن وجود ندارد. بنابراین در فلسفه ‌‌برهان‌‌محور کارآیی ندارد. ثالثاً اگر مکاشِف، آن معارف را در قالب قضیه بیان کند، به دلیل امکان خطا یا شخصی بودن یقینِ حاصل از آن، برای کاربرد در فلسفه باید با برهان اثبات شود تا به یقین واقعی تبدیل شود. اما دراین‌صورت، به‌خاطر تبدیل شدن به معرفت فلسفی حجت است نه به‌خاطر اینکه معرفت شهودی است.

این تحقیق به توضیح معنای زندگی از دیدگاه ویلیام جیمز می‌پردازد. رویکرد این تحقیق، فلسفی بوده و در آن با به‌کار گیری روش تحلیلی ـ توصیفی مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای، دیدگاه جیمز در خصوص معنای زندگی مورد بررسی قرار گرفته است. در تبیین معنای مورد نظر از معنای زندگی توضیح داده شده است که مراد از معنای زندگی، هدف زندگی و مراد از هدف زندگی نیز سعادت و نیک‌بختی‌ست. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که از میان رویکردهای عمده در بحث معنای زندگی، ره‌یافت جیمز به بحث معنای زندگی، ره‌یافت انسان‌محور است و از دیدگاه او، سعادت به‌مثابه هدف بنیادین و معنابخش زندگی انسان مطرح است. جیمز براساس اصول نسبیت، «سودمندی، اراده معطوف به باور و حق باور داشتن» معنا و سعادت را امر غیر عینی، نسبی و قابل جعل می‌داند. از دیدگاه او هر انسانی این معنا را بر اساس اراده و باور خود تعریف و جعل کرده و با تلاش خود تحقق می‌بخشد. در پایان این تحقیق، ضعف مبانی فلسفی جیمز و عدم انسجام منطقی دیدگاه او در باب معنای زندگی مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است.

تبیین در کنار رویکرد تفسیری و انتقادی، سه روش علوم انسانی و اجتماعی هستند. در این بین، «تبیین» به معنای کشف علت، پرکاربردترین و مهم‌ترین روش این علوم است؛ زیرا تعریف و توصیف کنش‌های انسانی مقدمه آن بوده و پیش‌بینی و کنترل کنش‌ها بر آن مبتنی است. نظریه انتخاب عقلانی یکی از مشهورترین و فراگیرترین انواع تبیین است که "کارل پوپر" آن را شاه‌کلید فتح علوم انسانی دانسته است. در این مقاله به دنبال آن هستیم تا با روش توصیفی ـ تحلیلی، نظریه‌ای بدیل و برگرفته از مبانی مستحکم حکمت متعالیه ارائه نماییم تا به این طریق گامی برای اسلامی‌سازی علوم انسانی برداریم و نشان دهیم که از منظر حکمت متعالیه، نظریه انتخاب اختیاری متعالیه به‌جهت توجه به عوامل مستقیم کنش (یعنی تصور، تصدیق، شوق، شوق مؤکد) و همچنین عوامل غیر مستقیم (مانند بدن، تعلیم و تربیت، نهادها و ساختارهای جامعه و ...)، نظریه‌ای دقیق و جامع برای تبیین کنش‌های انسانی است.