جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جریان ترجمه در دوران خلفای عباسی، تحولی سترگ در فرهنگ و تمدن اسلامی پدید آورد و ازاین‏‌رو، آثار و پیامدهای این جریان و واکنش‏‌های افراد مختلف از جهات متعدد قابل بررسی و تحقیق است. یکی از اثرگذاران این تحول عظیم، فارابی، شاگرد متی‌بن‌یونس، از مترجمان بیت‌الحکمه است. نقش فارابی در جریان ترجمه این‏‌گونه ارزیابی می‏‌شود که او در میان دو جریان متضادِ حامیان و مدافعان ترجمه (کسانی که دانش و فرهنگ و تمدن ترجم‌ه‏ای را به‏‌طور کامل پذیرفته بودند و کوشیدند همه معارف را با معیار متون ترجمه‏‌ای تفسیر کنند) و مخالفان و دشمنان آن (که هیچ‏‌یک از معارف و علوم ترجمه‏‌ای را نپذیرفته بودند و آن را جزء علوم گمراه‏‌کننده می‏‌د‌انستند) راه اصلاح و انصاف را در پیش گرفت و منصفانه به نقد و بررسی آن پرداخت. او از یک طرف گاه با نقد ترجمه مترجمان بیت‌الحکمه، در اصلاح فهم و ترجمه آنان همت گماشت و از سوی دیگر، برای وحدت میان دین و فلسفه کوشید و آموزه‏‌های دینی را تحلیلی فلسفی و عقلانی نمود و در تقریب آرای فیلسوفان یونانی با معارف دین اسلام تلاش و فلسفه اسلامی را پایه‏‌گذاری کرد

علم تفصیلی حضرت حق به همه حقایق (ماسوی‏‌الله با همه ویژگی‌ها و تفاصیل و همه اعدام و محالات) مورد قبول و تأکید همه اندیشمندان مسلمان است. آنچه مورد اختلاف یا تفاسیر گوناگون قرار گرفته، تبیین این علم است؛ به‏‌گونه‌ای‏‌که موجب کثرت در ذات نگردد و تغییر و حرکت را به ذات حق راه ندهد. دراین‌‏میان، قاعده «بسیط الحقیقة کل الاشیاء و لیس بشیء منها» از جمله مبانی و اصولی است که ملاصدرا و پیروان حکمت متعالیه برای این تبیین بدان متوسل شده‌اند و یک علم حضوری قبل از فعل (در مرتبه ذات) را به‏وسیله آن شرح و تفسیر کرده‌اند. اما قید «و لیس بشیء منها» مانع تفسیر آن به نحوی است که مورد ادعای اندیشمندان موافق با قاعده است. این مانع مورد نظر مقاله می‌باشد؛ یعنی تبیین مانع و پاسخ‌های آن و نارسایی‌های این پاسخ‌ها. به نظر می‌رسد پاسخ صحیح این مشکل و تفسیر صحیح این نحوه علم با قاعده اتحاد عقل و عاقل و معقول ممکن است که خود مقاله‌ای جدا می‌طلبد.

یکی از محوری‌ترین مباحث در حوزه فلسفه اخلاق، بحث واقع‌گرایی و غیرواقع‌گرایی است. واقع‌گرایی در اخلاق به این معناست که ارزش و لزوم اخلاقی واقعیت عینی دارند و جمله‌های اخلاقی واقع‌نما هستند. از سوی دیگر، ریچارد مروین هیر، یکی پرآوازه‌ترین فیلسوفان اخلاق است و نظریه وی، توصیه‌گرایی، یکی از معروف‌ترین نظریات در اخلاق هنجاری شمرده می‌شود. یکی از پرسش‌های اساسی که با تحقیق و تدقیق در مؤلفه‌های موجود در توصیه‌گرایی هیر به ذهن می‌آید آن است که: آیا توصیه‌گرایی مکتبی واقع‌گراست یا غیرواقع‌گرا؟ در این پژوهش کوشیده‏ایم به این پرسش مهم پاسخ دهیم. با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی و با مقایسه توصیه‌گرایی عام هیر با واقع‌گرایی اخلاقی، این نتیجه به دست آمد که به‏‌رغم دلالت ظاهری برخی از مؤلفه‌های دیدگاه توصیه‌گرایی بر واقع‌گرا بودن آن، این دیدگاه به دلیل تأکید بر توصیه به‏‌عنوان معیار ارزش افعال اختیاری انسان، غیرواقع‌گراست. در خصوص واقع‌گرا یا غیرواقع‌گرا بودن خود هیر نیز باید یادآور شد که اگر هیر بر دیدگاه توصیه‌گرایی پایبند مانده باشد،‌ غیرواقع‌گراست،‌ ولی اگر شواهد و مدارکِ دال بر سودگرا شدن هیر صحت داشته باشد، ازآنجاکه مراد از سود، ‌سود واقعی است نه ذهنی،‌ وی واقع‌گرا شده است.

با توجه به اینکه حقیقت هر علم عبارت است از حضور معلوم بالذات نزد عالم، باید گفت هر علمی در اصلِ حقیقت خود حضوری است و تمام علوم حصولی نیز به‏‌نحوی به علم حضوری برمی‌گردند. این امر با توجه به آموزة اتحاد عاقل به معقول مفهوم روشن‌تری می‌یابد و ازاین‏‌رو، باید به‏‌جایِ تعریف علم حصولی و حضوری به علم باواسطه و بی‌واسطه، آنها را بدین‏‌گونه تعریف کرد: علم حضوری علمی است که تنها مناط معلومیت خود برای عالم است، ولی علم حصولی، افزون بر آن مناط معلومیت، امر دیگری غیر از خود نیز برای عالم می‏‌باشد. بدین ترتیب، عالم وقتی با معلومی مواجه می‌شود، ابتدا به‏‌صورت مستقیم و بی‌واسطه از آن آگاه می‌گردد و سپس در درون خود حالتی آینه‌وار پیدا می‌کند که با آن علمی حصولی درباره معلوم به‏دست می‌آورد. حالت یادشده ناشی از حرکت جوهری و رشد اوست. با تکیه بر این سخن می‌توان مفاهیم اصلی و پایه‌ را به علم حضوری برگرداند و تصدیقات پایه‌ای همچون اصل امتناع اجتماع نقیضین نیز به همین شیوه از علم حضوری فراچنگ خواهد آمد و در نهایت به این شیوه، مسئله صدق که اساسی‌ترین مشکل معرفت‌شناسی است، حل می‏‌شود و راهی یقینی برای به‎‏دست آوردن معرفت حقیقی فراهم می‏‌آید.

ضعف وجودی مدرِک و شدّت وجودی مدرَک، بزرگ‏ترین چالش در برابر امکان شناخت خداست. در نظام فلسفی صدرالمتألهین، این مسئله در دو حوزه شناخت حضوری و حصولی مطرح می‌شود. شناخت حضوری، شامل شناخت علت به معلول، شناخت شیء مجرد به ذات خود و شناخت معلول به علت می‏‌شود. دو قسم نخست از قبیل علم حضوری تفصیلی و قسم سوم از قبیل علم حضوری اجمالی است. در اندیشه صدرالمتألهین، علم حضوری موجودات به واجب تعالی از دو قسم اول نبوده، از قسم سوم است. ملاصدرا شناخت حصولی ماهوی خدا را محال و شناخت حصولی اجمالی غیرماهوی را ممکن می‏‌داند. دیدگاه صدرالمتألهین در کنار عمق و دقتش، برخی کاستی‏‌ها نیز دارد که در این نوشتار بدان پرداخته‏‌ایم.

از جمله نوآوری‌های فلسفی حکیم سبزواری سخنان او در مسئله اتحاد عاقل و معقول (اتحاد عالم و معلوم) است. یکی از این نوآوری‌‌ها ادله‌‌ای است که او به ابتکار خویش برای اثبات این نظریه اقامه کرده است. این مقاله به گزارش، تحلیل و بررسیِ استدلال‌‌های وی اختصاص دارد که بر اساس مقایسۀ موجود ذهنى با موجود خارجى، تجدّدات و تبدّلات ‌اخروی، عاقل‌بودن امور مجرّد، مشاهدۀ عقول عرْضی، مشتق و مبدأ اشتقاق، مُفیض مُدرَکات‌بودنِ نفس، و یکی‌بودن وجود فى‏نفسۀ معقول و وجودش براى عاقل اقامه شده‌‌اند. این دلیل‌‌ها اگرچه خالی از اشکال‏‌هایی همچون مبتنی بودن بر مبناهای متعارض یا اختلافی نیستند، بی‌‌گمان در پیش‌برد این مسئله و تبیین بهتر نظریه اتحاد عاقل و معقول اثرگذار بوده‌‌اند.