جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ظاهر شماری از آیات قرآن بر رؤیت خداوند در قیامت دلالت دارد مانند آیه: «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ الى‌ رَبِّها ناظِرَةٌ» (قیامت /23-22)؛ اما ظاهر برخی دیگر آیات از جمله آیه: «لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ» (انعام /103) رؤیت خداوند را انکار می­کند. آیة «الى‌ رَبِّها ناظِرَةٌ» (قیامت/23) از مهم‌ترین آیات مورد اختلاف مفسران اشاعره، معتزله و امامیه و نیز عرفا می­باشد. در این آیه شریفه چیستی معنای واژه­های «الی» و «ناظره» مورد دقت مفسران قرار گرفته است. این آیه با عطف توجه به واژه «ناظره»، یکی از مستندات قائلین به جواز رؤیت خداوند از جمله اشاعره می­باشد. مفسرین معتزله و امامیه ضمن تبیین معنای صحیح آیه، قول اشاعره را نادرست اعلام کرده­اند اما خود در بیان معنای آیه دچار اختلاف شده­اند. در بیان عرفا، مفهوم رؤیت و نظر با آنچه که متکلمان برداشت می‌کند متفاوت است؛ رؤیت همـان علـم شـهودی و حضوری است که جـز بـه خـود انسـان و متعلقـات او تعلق نمی گیرد. در این پژوهش به روش اسنادی و کتابخانه ای، به شیوه تحلیلی و مقایسه ای، سعی در بیان و بررسی اقوال مختلف مفسران داشته و با جمع­آوری تمام احتمالات معنایی به همراه گونه­های مختلف عقلی- نقلی به بررسی و تبیین این آیات پرداخته است. نتایج نشان می‌دهد که امکان «رؤیت خدا» با چشم سر، چه در این دنیا و چه آخرت، امکان پذیر نیست و نظر صحیح، انتظار کشیدن رحمت، ثواب و نعمت‌های خداوند می‌باشد.

پژوهش حاضر به بررسی دیدگاه­های ابن­عربی و علاءالدوله سمنانی دربارة مسألة رؤیا پرداخته است. ابن­عربی که کاشف عالم خیال بوده، با ارتباط دادن عالم خیال- خیال منفصل- و رؤیا- خیال متصل- به این مسأله پرداخته است. از سوی دیگر علاءالدوله سمنانی، قائل به اهمیت رویا در سلوک بوده و به نقش و اهمیت شیخ در ارتباط با آن معتقد بوده است و رؤیا را به لطایف سبعه که از مهم­ترین مسائل در تفکر وی بوده، ربط داده است. دو عارف در بحث رؤیا دربارة بینندة رؤیا، خود رؤیا و اضغاث احلام دیدگاه­هایی را مطرح کرده­اند. علل تفاوت دیدگاه­های آن دو عارف را می­توان در سطح عمیق­تری ناشی از تفاوت نگرش­ آنان در حوزه­های عملی و نظری و دیدگاه­های معرفت­شناختی و هستی­شناختی دانست که تأثیر آن در رویکرد آن دو و تحلیل­هایشان در باب رویا دیده می­شود. این پژوهش به شیوة تحلیلی به مقایسة اقوال و نظرات این دو عارف بزرگ و با هدف فهم شباهت و تفاوت دیدگاه این دو، در مسألة رؤیا صورت گرفته است.

یکی از موضوعاتی که به واسطه محیی الدین ابن عربی به طور منسجم مطرح گردید، اندیشه وحدت وجود است. این اندیشه تاثیرات چشم گیری بر برخی اندیشمندان همچون بیدل دهلوی گذاشت. یکی از مسائل وحدت وجود، عشق در هستی است که ابن عربی و به تبع، بیدل در آثارشان به زوایای آن پرداختند. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای در پی واکاوی تاثیر ابن عربی بر بیدل در مسأله عشق در هستی می‌باشد. یافته‌های پژوهش عبارت‌اند از اینکه بیدل در رباعیات و غزلیات خود با طرح بحث‌هایی مانند سریان عشق در نظام وحدت وجود، اندوه و عشق، عشق مجازی و شهید عشق در راستای مکتب وحدت وجود پرداخته که با نظام عرفان اسلامی ابن عربی هماهنگ است. حضور عشق در عرفان حضوری نشاط آفرین و هیجان‌انگیز است. از نگاه ابن عربی و بیدل عشق در همه هستی مبتنی بر تفسیر عرفانی از وجود سریان دارد. در این تفسیر عشق‌ همان نَفَس رحمانی است که حرکت و جنبش دایرة وجود در قوس نزولی و صعودی بر آن تکیه دارد.

تجلی، یکی از مهم­ترین مباحث عرفان ابن عربی است. اهمیت این مؤلفۀ عرفانی در این است که از پایه‌های اساسی اندیشة وحدت وجود محسوب می­شود و پرداخت هنری این مفهوم در آثار عرفای ایرانی اسلامی متأثر از همین نگرش است. در این جستار به شیوۀ توصیفی- تحلیلی، ضمن تبیین نگرش ابن عربی نسبت به انواع تجلی و بازخوانی گسترۀ نفوذ اندیشۀ نظری ابن عربی در عرفان و تصوف، تلاش شده­است به منظور کشف سرچشمۀ فکری- نظری اشعار شاه قاسم انوار، چگونگی بازتاب و تأثیر الگو و مفهوم تجلی از منظر ابن عربی در اشعار شاه قاسم انوار واکاوی گردد. از نتایج این پژوهش بر می­آید که یکی از کلیدواژه‌های فهم آرای عرفانی شاه قاسم انوار، توجه به معنا و مفهوم تجلی و کشف سرچشمة دیدگاه او در باب تجلی است. بسامد فراوان و گوناگونی انواع تجلی در اشعار عرفانی شاه قاسم انوار ضمن تأیید تأثر او از ابن ­عربی گواه این نکته است که بن­مایة معارف و تجارب عرفانی منعکس شده در اشعار شاه قاسم انوار، تلفیقی از آرای عرفای متقدم از جمله اندیشة ابن عربی است.

شناخت­ خداوند بلندمرتبه­، به دو صورت ممکن­می­شود: شناختی­که از راه وصول علم است­وشناختی­که ازراه­­­­­وصول­ِحال­است، چنان­که­حاصل­سیروسلوک­عارف­درمشرب­شیخ­محمودشبستری، معرفت، فنای­درحق است.معرفت­به­حق، عاری­شدن­ازصفات­بشری­است­تازمانی­که­حضورفرد­درمیان­است، بنده­درحجاب­خودی­باقی می­ماند.معرفت­، براساس­آگاهی­وتغییرسطح­آگاهی­بشری­است زیرا­­تا­تن­در­دیگِ محنت وابتلای آتش ریاضت گداخته نگردد به کمال ومعرفت دست نمی یابد. انسان­زمانی­مُدرک­حق­وجهان­هستی­می­شودکه­صاحب مقام شده وبه مسأله استبطان وبینندگی، دست یافته باشد.زمانی­که سالک ازخود پرستی فارغ نشود، خداپرست­نمی­ گردد.اول قدم بایدبنده بود تا باریاضت وعنایت الهی­آزادی یابد. زیرا هدف ازمعرفت­ِسالک، جهت وصال نیازبه زمان­وادوات مادی­دارد چون برای سیر به­کمال، دل ِآدمی به روزگار نیازمند است. اسباب وادوات یا مُلکی(آن چه­مربوط­به قالب وظاهر)اندویا ملکوتی(هرچه­تعلق­به­باطن­دارد چون:حضور، خشوع، محبت، شوق و..). اهمیت موضوع دراین عبارت خلاصه می­شود که آیا عرفا در مورد معرفت دارای آرای یکسانند یاخیر؟ این مقاله با شیوه توصیفی – تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته است. مسأله این است که آیا ریاضت وسیر وسلوک به تنهایی منجر به معرفت می‌شود ؟یا عنایت باید شامل عارف گردد؟ همچنین آیا معرفت دارای مراتبی است ؟ آیا عارف می‌تواند ذات الهی را آن چنان که هست ادراک کند؟

احمد خانی (1706- 1650)، یکی از شاعران و عارفان بزرگ کُرد در کردستان شمالی است. او که به گویش کُرمانجی شمالی شعر می­سرود آثاری در این زبان آفریده است. از جملۀ این آثار، منظومۀ «مم و زین» است. این منظومه که داستان عشق بین «مم» و «زین»، خواهر امیر «بوتان» است با بدخواهی‌ها و سعایت‌های بَکر، شریر داستان، به تراژدی ختم می­شود و آنها نمی­توانند در این دنیا به وصال هم برسند اما عشق و دلدادگی آنها، پلی به سوی حقیقت می­شود. در این پژوهش، که به روش تحلیلی- توصیفی با استفاده از منابع کتابخانه­ای انجام شده، نویسنده قصد دارد ضمن معرفی اثر، به مسألۀ عشق در منظومۀ «مم و زین» بپردازد. نتیجه­ای که از این پژوهش گرفته می‌شود این است که خانی عشق مجازی را پذیرفته و آن را پلی برای رسیدن به عشق حقیقی می­داند. به علاوه منظومۀ «مم و زین» تبلور اندیشه­ها و تجربیات عاشقانۀ او نیز هست. همچنین این منظومه، مصداق بسیار مناسبی برای عبارت مشهور«المجازُ قنطرة الحقیقه» است.

ظهیر کرمانی، شاعر و ادیب شیعی در قرن دوازدهم هجری- قمری در کرمان می‌زیست. از این شاعر چهار اثر باقی مانده است: مثنوی،گلشن ظهور، مجمع البحرین، وامق و عذرا. مثنوی وی به اشتباه در نسخه‌های خطی در مدخل دیوان از آن یاد شده است، مشتمل بر 8743 بیت است. بیشتر ابیات ظهیر محتوایی اخلاقی و دینی دارند. زبان شاعر تا حد زیادی ساده و روان و قابل درک است ظهیر در درک و دریافت مطالب عرفانی در مرحلۀ شناخت ابتدا از عقل کمک می‌گیرد. زهد و ریا و تزویر و گناه را سدّ راه کمال و شناخت انسان می‌داند که برای برداشتن این موانع، کنترل نفس را متذکر می‌شود. ریاکاری را در نظر انسان‌های واقع بین مردود می‌داند و زهد را سلاح کنترل نفس می‌داند و خلوص و صداقت انسانی را در مقابل توبه سپری جهت تکامل روح بشر قرار می‌دهد. سپس برای تکامل روح، فراتر از عقل و با بال عشق مراحل سیر و سلوک را طی می‌کند. وی نمایندۀ صدق و یقین است و برای زیستن حقیقی و رضایت خداوند متعال تلاش می‌کند؛ شخصیتی است که با سلاح زهد، در لایه‌های حجاب و تنهایی، خداوند را شاهد و ناظر عمل خود می‌داند و در فرصت‌های حساس می‌هراسد و نه می‌گوید و این روی گردانی، نتایج و پیامدهای زیادی دارد. توبه را بازگشت از گناه و جبران خلاف می‌داند. معتقد است آنکه به راه هدایت می‌رود به مقصد می‌رسد و هرکه ضلالت یا نفاق را برگزیند سرانجامی جز ناکامی و رسوایی نخواهد داشت.

سیدیحیی بن بهاءالدین شیروانی، صوفی و شاعر و ادیب قرن نهم هجری (868 ق) است که در شهر شاماخی متولد شد. او ملقب به پیر ثانی و از مشایخ طریقت خلوتیه است. آثار و رساله­هایی از عارف وجود دارد که در آن­ها به شرح مسائل و آموزه­های عرفانی پرداخته است. شیروانی در رساله منازل العاشقین چهل منزل عرفانی را معرفی می­کند و تقسیم‌بندی هفت گانه او از مقامات عرفانی به اسفار صدرایی شباهت دارد. مقامات از نظر او عبارتند از: سیر الی الله، سیر لله، سیر علی الله، سیر مع الله، سیر فی الله، سیر عن الله، سیر بالله که ناشی از خودسازی درونی و پرورش روح با مجاهده، محبت و سیر در الله است. در رساله اطوار القلوب به حالات و مراتب قلب می­پردازد و هفت طور را نام می­برد که عبارتند از: صدر، قلب، شغاف، فؤاد، حبه القلب، سویدا و مهجه القلب. درباره رسیدن به حقیقت عقیده دارد که سالک به وسیله شریعت با رعایت طریقت سلوک به حقیقت نائل می­شود.

رابرت. ا. ایمونز (Robert A. Emmons) برای اولین بار در سال 1996 به بُعد معنوی هوش انسان اشاره کرد. او هوش‌ معنوی را مجموعه‌ای از توانایی‌ها برای بهره‌گیری از منابع دینی و معنوی و تجربیّات عرفانی عنوان کرد. امیر خسرو دهلوی از عارفان و شاعران مشهور پارسی‌گوی هندوستان، در نیمۀ دوم قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری است. او مرید نظام اولیا (متوفی ۷۲۵ ه.ق) بود و تربیتی که از او یافت در حوزۀ تصوف به او مقام و مرتبه‌ ویژه‌ای بخشید. منظومه غنایی دولرانی و خضرخان امیرخسرو با رویکر عرفانی تدوین شده است و آموزه‌های حکمی و عرفانی در اشعار او کاملا آشکار است. مقاله حاضر می‌کوشد تا به این سؤال پاسخ دهد که مهم‌ترین شاخصۀ هوش معنوی در دیدگاه عرفانی امیرخسرو دهلوی در منظومه دولرانی و خضرخان براساس نظریه هوش معنوی ایمونز کدام است؟ براساس دستاورد تحقیق، امیرخسرو در منظومه دولرانی و خضرخان عرفان و هوش‌معنوی را ترکیب کرده است. توجه به مهربانی، سخاوت، عزت نفس، همدلی، نوع دوستی، عشق، ایثار، مدارا و تساهل و تسامح از ویژگی‌های مشترکی است که به عنوان مؤلفه‌های بارز هوش معنوی در ادبیات عرفانی و اندیشه‌ امیرخسرو مطرح شده است.

عصر صفویه و پس از آن را نمی‌توان به یکباره دوران محو و قهقرای تصوف دانست زیرا اوضاع آشفتة اجتماعی این عصر منجر شد تا پس از یک دوره فترت، مردم توجه ویژه‌ای به عارفان این دوره داشته باشند و رهپویان این وادی در این زمان آثار ممتازی از خود به یادگار گذارند. از جمله می‌توان از رضاقلی‌خان هدایت به عنوان یکی از نمادهای فرهیختگی دورة قاجار نام برد. وی علاوه ‌بر امور درباری و دیوانی، در مسیر عرفان نیز سلوک کرده و در این زمینه آثار قابل توجهی از خود به یادگار گذاشته است. در این مقاله نگرشی به عرفان دورة قاجار صورت گرفته، طریقة طریقتی رضاقلی‌خان هدایت، سبک شعری، سطح عاطفی و فکری شاعر و بازتاب مباحث عرفانی در غزلیات وی مورد بررسی قرار گرفته است.