جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تغییرِ حکم در آیات ­الاحکام و اختلاف‌های ظاهری میان آن‌ها، مباحثی چون نسخ، عام‌ و‌ خاص، مطلق و مقید و محکم و متشابه را در­میان متقدمان و متأخران دامن ­زده­است. نظریه نسخ دیری است که محمل بحث و نظرهای گوناگون بوده­است و اندیش­وران متقدم و متأخر از زاویه نگرش‌های روایی، کلامی، فقهی، اصولی و ... بدان پرداخته­اند؛ به­گونه‌ای که خود به موضوعی تاریخی بدل شده‌است که می‌سزد برای شناخت درست این نظریه، فرآیند و تطور آن را در گستره‌ تاریخش پی گرفت تا به درک درست‌تری از این نظریه در هندسه‌ علوم قرآنی دست یافت. نویسنده با تکیه بر این نگرش سعی دارد­ تا ریشه­های این نظریه در بستر‌های شکل‌گیری‌­اش بررسد و بن‌مایه‌ها و مبانی این نظریه را در مبانی کلامی و اصولی ـ فقهی مفسران و عالمان علوم قرآنی تببین کند تا از این­رهگذر نخست تطور معنایی نسخ همراه با دامنه و شمول آن­را در آیات الاحکام بکاود و نسبت آن­را درمیان مباحث دیگری چون عام و خاص، مطلق و مقید، محکم و متشابه و .. بازشناسد و با نقد دیدگاه کسانی­که نسخ را انکار کرده‌اند و یا آن­را صرفاً یک اتفاق و استثنا تلقی کرده ­اند

کتاب تاریخ قرآن، تألیف حجت‌الاسلام محمد­حسین محمدی است که برای دانش‌پژوهان دورۀ کارشناسی علوم قرآن و حدیث نگارش یافته و به تحلیل و بررسی مباحث تاریخ قرآن می‌پردازد. وی در این اثر طی ۱۶ جلسۀ درسی به مباحثی چون کلیات بحث تاریخ قرآن، نزول قرآن، وحی الهی و کیفیت نزول آن، اسامی و اوصاف قرآن، مکی و مدنی‌بودن سوره‌ها، اجزای قرآن، قرائت قرآن، آشنایی با قراء سبعه، نگارش و جمع‌آوری قرآن، مراحل جمع‌آوری قرآن، نگارش و تدوین قرآن پس از رحلت پیامبر(ص)، نگارش و جمع‌آوری قرآن در زمان ابوبکر و مصحف‌های معروف، نگارش و جمع‌آوری قرآن در زمان عثمان و توحید مصاحف، ویژگی‌های مصاحف عثمانی، و شیوۀ نگارش قرآن پرداخته­است.

کتاب نقش علوم ادبی در تفسیر قرآن به‌پیشنهاد شورای علمی گروه تفسیر و علوم قرآنِ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) به ­عنوان متن آموزشی برای دانش ­پژوهان مقطع کارشناسی رشته تفسیر و علوم قرآن تألیف شده­ است. این کتاب دارای سه بخش است و هر بخشی به‌صورت سلسله درس‌هایی ارائه شده­ است. بخش اول آن در پنج درس، بخش دوم و سوم آن در چهار درس به­ ترتیب به چگونگی نقش‌آفرینی علوم صرف، لغت و نحو اختصاص یافته ­است. در این مقاله بخش اول آن ­جهت دست­یابی به متن آموزشی فاخر و دقیق نقد و بررسی شده ­است. نقدها ذیل دوعنوان مفهومی و محتوایی به روش توصیفی ـ تحلیلی ارائه شده‌است. به­ نظر ما دانش صرف مستقلاً در تفسیر قرآن نقش نمی‌آفریند، بلکه در کنار دانش­ ها و قرائن دیگر به­صورت هم ­افزایی نقش ­آفرین است. آن­چه که در این کتاب به­ عنوان نقش دانش صرف بیان شده در­واقع روش بررسی و تحلیل صرفی واژگان قرآن است نه نقش آن در تفسیر.

التفسیر البیانی بنت‌الشاطی تفسیری بیانی است که مؤلف در آن روش­های منظمی را برای دست­یابی به فهم دقیق­تر از آیات، مبنای کار خود قرار داده­است، به­باور پژوهش­گران وی در این مسیر، خود را تا­حد زیادی موفق نشان داده­است؛ اما در برخی موارد آسیب­ها و نقدهایی را می­توان بر آن وارد دانست که در تقویت و پربار­شدن این روش تفسیری می­تواند مؤثر باشد؛ در این مقاله به آسیب­شناسی مواردی هم­چون: ادبی در­نظر­گرفتن متن قرآن به­صورت مطلق؛ معیار قرار­دادن فهم مردم عصر نزول و مردود­شمردن هرگونه تفسیر علمی و عصری از قرآن؛ استغنا از روایات تفسیری؛ و استقصای همه آیات ناظر بر یک موضوع و تنظیم و تفسیر آن­ها بر­حسب ترتیب نزول، پرداخته شده­است؛ و به ایرادهایی با ذکر مصادیق آن از این تفسیر اشاره شده، هم­چون: اشاره به قولی ضعیف در شأن نزول آیات ابتدایی سوره لیل؛ نسبت­دادن معنا و منظور خاص به برخی واژگان در برخی آیات، در­حالی­که تحقق آن معنا در آن آیات جای تردید بوده و نیاز به بررسی دارد؛ عدم پایبندی به شیوه تفسیری خود در استقصا و تحلیل تمام کاربردهای یک واژه در برخی موارد؛ توجیه وجه اختلاف معنایی در برخی کلمات مترادف که موفق به یافتن اقتضای معنایی درستی از آن در کاربرد قرآنی نشده­است، بدون توجه به احتمال وجود فصاحت و آهنگ در کلام.

قرآن کریم وحی الهی و سند حقانیت دین اسلام است. از دیر­باز تحریف یا عدم تحریف آن مورد­توجه بوده ­است. منظور از تحریف قرآن و پذیرش آن، تحریف معنوی قرآن نیست، چرا­که برداشت­ های مختلف از یک اصلِ ثابت خللی در آن اصل ایجاد نمی­ کند؛ اگرچه این مسئله در قرآن رخ داده ­است. آیت‌الله معرفت صریحاً این نوع تحریف را تفسیر به ­رأی و مردود می­ داند، ابن‌الخطیب نیز با توجه به معنایی که برای حفظ قرآن قائل است، آن را رد می­کند. تحریف لفظی دو قسم است: تحریف به زیادت و تحریف به کاستی. تحریف به زیادت به­ معنای افزودن چیزی بر قرآن در­میان مسلمانان هیچ قائلی ندارد و اما تحریف به کاستی، یعنی کاستن از آیات قرآن، قائلانی دارد. مقاله حاضر شبهه تحریف قرآن را از نظر ابن­الخطیب مؤلف الفرقان و آیت­ الله معرفت در کتاب صیانه القرآن من التحریف بررسی و مقایسه کرده ­است. ابن­الخطیب به تحریف­ پذیری قرآن، به­ معنای موردنظر معرفت، تصریح نکرده­ است؛ اما چه­ بسا از برخی نظرات او چنین شبه ه­ای برداشت شود؛ مانند معنایی که او برای حفظِ قرآن مطرح می­کند و نیز این­که تبدیل کلمه به کلمه ­ای مترادف را برای سهولت قاری جایز می­ شمرد.

نگارنده در این کتاب مؤلف کوشیده ­است تا از برخی دستاوردهای دو حوزه معناشناسی و ترجمه ­شناسی در علم زبان شناسی و همین­طور برخی از نکته­ سنجی ­های منطقیان و اصولیان استفاده کند و با الگوسازی و نشان­دادن یک به یک الگوها در نمونه­ های واقعی از احادیث، گونه ­های نقل به معنا را در آشتی نظریه و عمل نشان دهد. کتاب از چهار بخش در قالب هفده فصل؛ در مورد مباحثی هم­چون چالش تاریخی در نقل به معنا؛ ترجمه­ شناختی نقل به معنا، ویژگی­های زبان متون مقدس، سنت­ های معادل­ یابی و نقل حدیث، مسائل هم­ ارزی در سطح واژه، هم ارزی و روابط صرفی، روابط معنایی بر پایه دامنه، روابط معنایی فراتر از دامنه، روابط نحوی در گشتار، روابط تحقیقی ـ کاربردی، روابط تاریخی، مسائل هم ارزی در سطح جمله، گشتارهای نحوی ـ شکلی، گشتارهای معنایی خاص و گشتاره ای نشانه شناختی به بحث و بررسی پرداخته ­است.

کتاب حاضر دو بخش اصلی دارد. بخش اول، صورت و بخش دوم سیرت انسان را در قرآن بررسی می‌کند. این کتاب دو جنبه وجودی انسان یعنی ظاهر و باطن یا عالم برون و عالم درون، یا سیر آفاقی و سیر انفسی انسان را مورد بررسی قرار می‌دهد. دو وجه صورت و سیرت انسان، همان‌گونه که در کتاب آمده، هریک دارای بخش‌های فرعی دیگری است که در اصل کتاب همراه با شواهدی از آیات و روایات و آثار منظوم و منثور عرفانی و ادبی به‌تفصیل همراه شده­است. مثلا، راه‌های شناخت مبدأ فاعلی خود به سه گونه دلایل نقلی، عقلی و کشف و شهود تقسیم می‌شود و خود مراتب شهود از سه راه حاصل می‌آید: حالت منامی، موتی و قیامتی که خلاصه‌وار به آن‌ها اشاره خواهیم کرد. البته، کتاب سیرت و صورت انسان در قرآن شامل یک مقدمه است که نگارنده درباره رابطه انسان‌شناسی با علوم گوناگون، نظریه تکامل بشر، نزدیک‌ترین راه شناخت انسان و شرح و تدوین انسان در قرآن، کلیاتی به­میان آورده و زمینه فکری و اندیشگانی ورود به بحث سیرت و صورت انسان در قرآن را برای خوانندگان ترسیم کرده‌اند.

بخش زیادی از آیات قرآن کریم به تکالیف شرعی انسان‌ها در موضوعات مختلف اختصاص دارد که این آیات به «آیات‌الاحکام» شهرت یافته­است. مفسران و فقیهان اسلامی از آغاز تدوین تفاسیر آیات‌الاحکام و منابع فقهی به استخراج این آیات از قرآن کریم و تفسیر و استنباط احکام از آن­ها اقدام کرده‌اند؛ ولی ظرفیت تشریعی قرآن بسیار فراتر از کارهای انجام‌گرفته­است و در قرآن کریم آیات و موضوعات متعدد دیگری نیز وجود دارد که مربوط به تکالیف شرعی انسان‌هاست. این تحقیق با پژوهشی نو در­صدد است تا با واردکردن این آیات و موضوعات به حوزه آیات‌الاحکام و مباحث استدلالی فقه، استنباط احکام از قرآن کریم را توسعه دهد و این کتاب الهی را بیشتر به صحنه زندگی عملی بشر وارد نماید.

کتاب حاضر درباره روش­های تأویل قرآن تألیف شده­است. مؤلف که یکی از قرآن­پژوهان معاصر است در زمینه علوم قرآن تألیف‌های فراوانی دارد. نگارنده در این کتاب مسئله تأویل را از زوایای مختلف مورد بررسی قرار داده­است. وی برای فهم تأویل قرآن شرایطی قائل است و می­گوید تا دانش­های لازم برای تأویل قرآن وجود نداشته­ باشد نمی­توان قرآن را تأویل کرد و ازآن­جاکه پیامبر(ص) و امامان(ع) دارای دانش لازم برای تأویل قرآن هستند، لذا تأویل تمام قرآن اختصاص به آن‌ها دارد، گرچه انسان­های دیگر نسبت به علومی که دارند می­توانند از دانش تأویل قرآن بهره­مند باشند، ولی تأویل آن‌ها ناقص است. نگارنده مصحف حضرت علی(ع) را یکی از منابع مهم تأویل قرآن می­داند که توسط ائمه(ع) تأویل‌هایی از آن درباره قرآن نقل شده­است.

با تحلیل عملکرد مردم در برابر دعوت حق و آشنایی با عوامل مختلف معرفت‌شناختی، انسان‌شناختی، هستی‌شناختی، جامعه‌شناختی و روان‌شناختی است که می‌توان کاستی‌ها، نابه نجاری‌ها و عوامل سقوط ارزش‌ها و نیز هنجارها و رفتارهای تعالی‌بخش انسان و جامعه آن روز را شناخت و با برطرف‌کردن ناشایست‌ها و نبایست‌ها و کاربست شایست‌ها و بایست‌ها، به رفتاری معقول و پسندیده نسبت به دین و رهبران الهی برای هویت‌سازی اسلامی و تعالی جامعه امروزی دست یافت. اثر حاضر حاصل تلاش علمی حبیب‌الله حلیمی جلودار است که به معرفی رفتار مردم در برابر دعوت پیامبر اکرم(ص) از منظر قرآن کریم و روایات با نگرشی بر عوامل انسانی، فرهنگی و اجتماعی پرداخته و در سه بخش و شش فصل ارائه شده ­است.