جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کرامات همواره به صوفیان بازشناخته می‌شود و برجسته‌ترین توانایی مشایخ صوفیه به شمار می‌آید. بحث کرامت از مباحث آغازین تصوف است و بخش عمده‌ای از آثار صوفیان به نقل کرامات اولیا اختصاص یافته است. برپایة قرآن، انبیا در برابر منکران به انجام اعمالی فراتر از توان بشر دست می‌زدند تا تأییدی بر قول و فعلشان باشد. برخی صوفیان کرامت را دال بر حقانیت ولایت خود می‌دانند؛ اما برخی نیز به انکار آن برخاسته‌اند و کرامت را موجب رکود در مسیر ترقی و کمال می‌دانند. کرامت در رمانس‌های ایرانی نیز دیده می‌شود و از مصداق‌های توانایی قهرمان رمانس است. ریشة این اشتراک را باید در فرهنگِ برآمده از اسطوره جست‌وجو کرد. نگارنده در این پژوهش می‌کوشد تا این مشترکات را با هم بسنجد و از این رهگذار، کرامت را خارج از داستان‌های صوفیان واکاود؛ همچنین تلاش می‌شود با توجه به دو رمانس ابومسلم‌نامه و حمزه‌نامه (رمانس‌هایی با رویکرد مذهبی)، کراماتی که به قهرمان رمانس نسبت داده شده است، مشخص شود و این فرضیه بررسی شود که «فرّ» یا همان نیروی معنوی که در اندیشه‌های ایران باستان مطرح بوده، ممکن است سرچشمة اندیشة کرامت باشد. اصل باور در همة این داستان‌ها محوریت دارد. بر این اساس، رمانس، به‌ویژه رمانس مذهبی، می‌کوشد تا عنصر مهم اعتقاد را در میان مردم عامه رواج دهد؛ یعنی همان هدفی را دنبال کند که تصوف اسلامی از بیان سرگذشت اولیا دارد.

از پدیدارشناسی در پژوهش‌های مرتبط با امور قدسی (اعم از دین و عرفان) استفاده شده است. به‌تبعِ پدیدارشناسی فلسفی، مهم‌ترین ویژگی‌های پدیدارشناسی دین، توصیف در برابر تحلیل، شهود ذات، تعلیق و همدلی است. بُعد «همدلی» در پدیدارشناسی دین و عرفان، کاربردی بیش از پدیدارشناسی فلسفی دارد. پدیدارشناسی همدلی، توصیف پدیدارشناسانۀ موضوع، از نگاه شخصِ باورمند است. فردریش هایلر در پدیدارشناسی دینی عرفانی خود، با کنارگذاشتن پیش‌فرض‌ها، به عمق «تجربۀ دینی» نفوذ و در رویارویی مستقیم، بی‌واسطه و همدلانه، آن را توصیف می‌کند. آنه‌ماری شیمل با تأثیر از دین‌پژوهی فردریش هایلر و با تأکید بر مؤلّفۀ همدلیِ پدیدارشناسی، خود را از پیش‌فرض‌های انحصارگرایانه رهانیده است تا عرفان و اسلام را دقیق‌تر درک کند. این تأثیرپذیری بیشتر بر الاهیات و عرفان تطبیقی، سیر از ظاهر به باطن دین، وحدت ادیان، نیایش و تأکید بر نمودهای بی‌واسطه و زنده استوار است. در پژوهش‌های آنه‌ماری شیمل، به‌سبب بروز و ظهورِ آشکارترِ پدیدارها در آداب و رسوم اجتماعیِ عامۀ مسلمانان و پیروان تصوف، بر مؤلّفۀ عاطفه و همدلی بسیار تأکید شده که همین امر گاه پژوهش‌های او را غیرمستند کرده است. ازسوی دیگر، گاه پژوهش‌های شیمل به سبب بُعد توصیفی پدیدارها و بی‌بهره‌بودن از مبانی علّیتی و تحلیلی و همچنین اتّکای آن بر دریافت‌های عاطفی شخصی پژوهنده، نمی‌تواند جهان شمول، اقناع‌کننده و دارای تبیین علمی باشد.

عینالقضات همدانی (492-525ق.) از مهم ترین پیشروان سنت فلسفه ی حکمت ایرانی و نخستین عارفی است که محور آرای عرفانی خود را بر وجودشناسی بنا نهاد. هدف از پژوهش حاضر شناخت مبانی عرفانی هستی شناختی او و ریشه های آن با روش توصیفی-تحلیلی است که نشان می دهد اگرچه در تقسیم بندی وجود، عین القضات از فلاسفه متأثر است؛ ولی «ممکن الوجود» در تقسیم بندی او جایگاه حقیقی ندارد؛ زیرا معتقد است وجود یکی است و آن را جوهر یکتا و مصدر و کل هستی مینامد که هر چه جز او عدم است؛ امّا او عدم را به دو معنی نیستی محض و پوشیدگی به کار برده که منظور از آن به ترتیب حدوث مادیّات، و قِدم انوار است، اعراضی که ذات بهواسطه آنها تجلّی مییابد. بنابراین نور در هستیشناسی او ظهورِ وجود و معادل صفات الهی است که از صفت رحمانیّت، نور محمّد، و از صفت جبّاریت، نور ابلیس به وجود میآید؛ بههمین علّت عینالقضات نور محمّد را در کنار الله، مصدر موجودات نامیده و با نور دانستن ظلمت، از ثنویان فاصله گرفته و سعی نموده است با بحث «معیّت»، صدور کثرت از وحدت و با بحث «تجلّی»، ظهور صفات از ذات را تبیین نماید. همچنین این پژوهش نشان میدهد که عینالقضات با طرح اندیشههایی نو در هستیشناسی مانند: جوهر یگانه، تجلّی واحد، عدم ملال به واسطه عدم تکرار در تجلّی و نظریه خلق مدام، در برخی مباحث مهم نظری عرفان، پیشرو بوده است.

سفر همواره یکی از موضوعات مطرح در عرفان و تصوف بوده است و عارفان برای تهذیب نفس به سفرهای طولانی می‌پرداختند. درواقع عرفان و تصوف نوعی مسافرت و تجربه‌ای است که فرد در عین بی‌خویشی، خدا را در خود احساس می‌کند. بسیاری از چهره‌های نامدار تصوف، سیر آفاق و انفس را با یکدیگر آمیخته‌اند و از سفر ظاهری برای مقدمه‌ای بر سیر درون بهره جسته‌اند. ازسوی دیگر در بیشتر امهات متون تصوف، بخش یا بخش‌هایی به سفر ظاهری و بیان آداب و شرایط آن اختصاص یافته است. در تعالیم اسلام توجه ویژه‌ای به سفر شده است و به همین سبب، مشایخ عرفان و تصوف نیز در آثار و گفتار خود به این امر توجه خاص داشته‌اند. با دقت در آثار عطار نیشابوری نکته‌ای بسیار مهم جلوه می‌کند و آن اینکه عطار در آثارش گویی به‌نوعی سفرهای آفاقی و انفسی را تجربه کرده است و گاه حتی می‌کوشد برخی از آنچه در این سیر آفاق و انفس دیده است، توصیف کند. در این مقاله به شیوۀ توصیفی‌تحلیلی تلاش شده است تا سفر در متون عرفانی، آداب، شرایط و لوازم سفر با تکیه بر آثار منظوم و منثور عطار واکاوی و تحلیل شود. نتیجۀ پژوهش نشان از آن دارد که هدف اصلی از سیر آفاق، مخالفت با هواهای نفسانی، تربیت نفس و تبدیل صفات رذیلۀ آن به صفات پسندیده است که در این سفرها در مقایسه با انواع دیگر، با جدیّت بیشتری دنبال می‌شود

برای شناخت موقعیت و جایگاه متن و ارتباط با دنیای درون اثر، عنوان انتخاب‌شده، یکی از ابزارهای مهم برای ارزیابی اولیه و نقد و تحلیل متن است؛ ازاین‌رو دلالت «عنوان به متن» و «متن به عنوان» بیشتر یک دلالت دوسویه است؛ البته گاه این دلالت دوسویه به‌سبب وجود عوامل فرامتنی در عنوان‌ها خدشه‌دار می‌‌شود؛ ازاین‌رو شناخت اصول و الگوهای حاکم بر این دلالت‌ها یکی از اهداف این پژوهش است. این مقاله الگوهای به‌کاررفته در نامگذاری کتاب‌های نظم و نثر عرفانی را از جنبه‌های مختلف بررسی و تحلیل می‌کند؛ البته با تأکید بر این نکته که در انتخاب یک عنوان، عواملی ازقبیل موضوع، شرایط زمانیِ تولید متن و جنبه‌های زیبایی‌شناسی دخیل است. در این مقاله با انتخاب حدود صد اثر نظم و نثر عرفانی به شناخت الگوهای حاکم بر نامگذاری آثار عرفانی ازنظر زبانی، بلاغی و معنایی و عوامل مؤثر در این نامگذاری‌ها پرداخته شود. براساس یافته‌های این پژوهش، ترکیب‌های اضافیْ الگوی ساختار زبانی غالب است؛ زیرا برای بیان استعاری ـ که بیشترین کاربرد را در این متون دارد ـ مناسب است؛ همچنین عوامل درون‌متنی و محتوایی بیشترین تأثیر را در انتخاب عنوان داشته است. گفتنی است استفاده از واژگانی با بار عاطفی و ایدئولوژیک، استفاده از اصطلاحات مربوط به فرهنگ و آیین‌های پیش از اسلام نیز جایگاهی ویژه‌ در متون عرفانی دارد. در پایان به نقش‌های عنوان در متون عرفانی و آسیب‌شناسی اشکالات موجود در انتخاب عنوان‌ها اشاره شده است.

مثنوی معنوی مولوی مهم‌ترین منظومة عرفانی زبان و ادب فارسی است. اقبال مخاطبان بسیار موجب شد شرح‌نویسی بر این منظومه پس از درگذشت مولوی آغاز شود و تاکنون نیز ادامه داشته باشد. در شرح‌نویسی بر آثار فارسی روش و شیوة مشخصی برای تبیین نکات رعایت نمی‌شود؛ در شروح مثنوی نیز رویه‌ای مشخص و یکسان و الگویی منظم برای چگونگی توضیح مفاهیم و نحوه شرح پیچیدگی‌های ابیات وجود ندارد؛ ازاین‌رو روش‌شناسی و ارزیابی کارآمدبودن شیوة شارحان نیز میسّر نیست. بدین ترتیب، ضرورت دارد الگویی مبتنی بر مهم‌ترین مؤلفه‌های شکل‌دهندة ابیات مثنوی طراحی شود تا بتوان شرحی متناسب با نیاز مخاطبان فراهم آورد؛ همچنین شروح مثنوی را ازنظر روش و شیوة شرح ارزیابی کرد. در این مقاله برای طراحی الگوی روش شرح مثنوی کوشش می‌شود ابیات مثنوی با شیوة آماری «نمونه‌گیری طبقه‌بندی»، بررسی و مهم‌ترین مؤلفه‌های شکل‌دهندة آن شناسایی شود. به کمک این الگو می‌توان متناسب با نیاز مخاطبان شرحی روشمند نوشت و نیز شیوة تبیین توضیحات در شروح مثنوی را ارزیابی کرد