جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت‌درمانی از رویکردهای غالب روان‌شناسی معاصر برای درمان اختلالات روانی است که بر مبنای بازسازی و اصلاح شناخت‌های تحریف‌شده و تفکرات غیرمنطقی و ناکارآمد بنا نهاده شده ‌است. تمثیل نیز یکی از مؤثرترین و کاربردی‌ترین روش‌هایی است که روان‌درمانگران در فرایند درمان‌های شناختی از آن استفاده می‌کنند. در این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی، تمثیل‌هایی از مثنوی مولانا که بر دو تحریفِ شناختیِ تفکر دوقطبی و صافی ذهن دلالت دارد، ارائه و برپایة تبیین رویکرد شناختی بررسی می‌شود. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که تمثیل‌های مثنوی مولانا، هم با فرهنگ اصیل ایرانی و اسلامی هماهنگی دارد و هم به‌سبب ساختار مناسب، فن ثبت پیام در ذهن مخاطب، درج نکته‌های ظریف در چگونگی ارائة تمثیل در متن و فرایند انتقال مفاهیم قابلیت ویژه‌ای در درمان‌های شناختی دارد؛ همچنین به‌سبب پیوند مفاهیم نظری و انتزاعی با تصاویرِ روشن و پویا می‌تواند بهترین الگو و راهنمای عملی بسیار مؤثری در بازسازی شناختی این تحریف‌ها باشد.

رسالة «در بیان سلوک» یکی از رسایل بیست و دو گانة کتاب الانسان الکامل اثر عزیزالدین نسفی، نویسندة قرن هفتم هجری، است. او در این رساله با معرفی و تبیین مراحل سلوک و ملزومات آن، به تعلیم و ترغیب مخاطب پرداخته است. در این پژوهش سعی شده است با بهره‌گیری از نظریة «ارتباط متن و معنا با بافت موقعیتی» در دستور نقش‌گرای نظام‌مند هلیدی و بررسی بندهایی که بار ایدئولوژیکی و معنایی دارد، این موضوعات بررسی شود: 1) شناخت گفتمان غالب نسفی در بیان مفهوم سلوک و ابزارها و سازوکارهای بیانی او در این اثر؛ 2) بیان ارتباط لایه‌های سه‌گانة بافت موقعیتی (گستره و منش و شیوة سخن) با لایه‌های معنایی زبان (فرانقش اندیشگانی و بینافردی و متنی). مؤلف در این رساله گفتمان خطابی ـ تعلیمی را در پیش گرفته است. مخاطب او چنانکه از گستره و منش سخن برمی‌آید، درویش مبتدی است و تأکید بر مفاهیم ایدئولوژیکی، برجستهترین سازوکار بیانی نسفی است. روش‌های تأکیدی، نفی و استثنا، تقدیم ادات نفی، کاربرد کلمات تأکیدی در ساختار جملات منفی، نوع چینشیِ ساختار نحوی، قراردادن افعال امر و نهی (اغلب از مصدرهای دانستن و فهمیدن) در آغاز جمله و استفادة بسیار از این مصدرها، بهره‌گیری از تمثیل و تشبیهات ساده و ملموس با زبان و بیانی عامیانه و نیز به‌طور ویژه انواع تکرار، از ابزارهای بیانی نسفی برای القای اندیشة خود به مخاطب با بیان مؤکد است. گسترة سخن در فصل‌های مختلف این رساله آموزش مباحث اصلی در حوزة سیر و سلوک است. مشارکین مرکزی گفتمان سلوک، «رونده/ سالک» و «پیر/ هادی»‌اند که به‌ترتیب در محوریت فرآیندهای ذهنی و مادی قرار دارند.

در متون عرفانی فارسی بارها به داستان لیلی و مجنون استناد شده است. چرایی این موضوع و تبیین کارکردهای عرفانی داستان، مسئلة این تحقیق است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد حاکمیت عشق عذری بر روابط عاشق و معشوق و تناسب داستان با مضامین عشق حقیقی از مهم‌ترین علت‌های گرایش عارفان به این داستان بوده است. همچنین توجیه عشق زمینی و تبیین مضامین عرفان عاشقانه دو کارکرد اصلی داستان است. در متون عرفانی فارسی با استفاده از داستان منظور، عشق زمینی به سه شیوه توجیه شده است: مقدمة عشق حقیقی، لبس، تجلی حق در مظاهر. افزون‌بر این، در متون عرفانی مضامینی مانند عقل‌گریزی، توجیه شطح‌گویی عارفان، اتحاد و استغراق و فنای عاشق، نفی خودبینی و خودخواهی، مقام رضا و بوشناسی با استفاده از حوادث داستان لیلی و مجنون طرح و تبیین شده است. عارفان به این منظور گاهی از کلیت داستان و گاهی از حوادث آن استفاده کرده‌اند. در مورد اخیر نیز گاهی حوادث مشهور داستان را ذکر کرده‌اند و گاهی خودْ ماجراهایی ابداع کرده و به قهرمانان داستان نسبت داده‌اند.

من ملک بودم و فردوس برین جایم بود آدم آورد در این دیر خراب‌آبادم با خواندن دقیقِ این بیتِ مشهور حافظ، این پرسش برای بیشتر خوانندگان یا شنوندگان پیش می‌آید که «منِ» گویندۀ بیت کیست که خود را فرشته‌ای فردوس‌نشین نامیده و آدم (ع) را مسببِ هبوط خود در این دنیا دانسته است؟ شارحان و محققان هفت نظر مختلف در این باره مطرح کرده‌اند که از آن میان تفسیرِ بیت به زبان حال فرزندان آدم (نوعِ بشر) یا روح انسان معروف‌تر و پذیرفته‌تر است؛ اما با دقت در ساختارِ معناییِ مصراعِ اول که گوینده خود را «مَلَک» خوانده و منطقِ نحویِ بیت که گویندۀ مصراع نخست، اول‌شخصِ مفرد و فاعلِ مصراع دوم، سوم‌شخص مفرد است ـ که باعثِ تنزّلِ «من/ گویندۀ» بیت شده است ـ گمان دیگری به نظر می‌رسد و آن اینکه احتمالاً بیت از زبان ابلیس است و به ماجرای سجده‌نکردن او بر حضرت آدم (ع) و اخراج از بهشت و افتادنش در جهانِ فرودین اشاره دارد. با این تفسیرِ پیشنهادی، بیت حافظ نیز از شواهدِ ابلیس‌ستایی در ادب فارسی و از نمونه‌هایی است که به زبان حالِ شِکوه‌آلودِ این فرشته دربارۀ قُرب و مقامِ نخستین و طرد و فراقِ او اشاره دارد.

برپایة رویکرد شناختیِ زبان، تجربۀ انسان از هستومندها (هست + پسوند دارندگی اومند) و مادّه، بنیانی تجربی برای ادراک مفاهیم انتزاعی پدید می‌آورد. این پژوهش با بهره‌گیری از نظریۀ استعارۀ مفهومی به شواهدی می‌پردازد که مولانا در غزلیّات خود، حوزه‌های ملموسِ هستومند و مادّه را بر حوزۀ انتزاعی عشق فرافکنی کرده است. نتایج پژوهش بیان‌کنندۀ سیطرۀ چهار کلان‌استعارۀ «خداوند سلطان است»، «عشق نیروست»، «معرفت خوراک است» و «معرفت نور است» بر متن و سامان‌یافتگی گستره‌ای از خرده‌استعاره‌های هستومند و مادّه بر محور این کلان‌استعاره‌هاست. این خرده‌استعاره‌ها برپایة تناظرهای موجود، شماری از مهم‌ترین مفاهیم مرتبط با عشق ـ مانند فنا، بقا، جذبه، تسلیم، بسط، تجلّی، وصال ـ را مفهوم‌سازی می‌کند. بررسی این استعاره‌ها ازنظر قلمروهای منبع، بیانگر قدرت تجسّم‌بخشی آنهاست و ازنظر تنوع و اصلِ «برجسته‌سازی ـ حاشیه‌رانی»، پیچیدگی مفهوم عشق را نشان می‌دهد. همچنین مقایسۀ بسامد استعاره‌ها و کارکردهای شناختی آنها بیانگر سه گونه استعاره است: استعارة چندکارکردی با بسامد بالا، تک‌کارکردی با بسامد بالا، تک‌کارکردی با بسامد کم. استعاره‌های گونۀ نخست به‌سبب داشتن میدان تناظری گسترده، توانش ویژه‌ای در مفهوم‌سازی جنبه‌های گوناگون عشق دارد؛ ولی استعاره‌های گونۀ دوم و برخی از استعاره‌های گونۀ سوم می‌تواند بر کارکرد خاصی تأکید کند. همچنین مقایسۀ کارکردهای مثبت و منفی عشق در استعاره‌ها، عشق را نزد مولانا تجربه‌ای مثبت، شیرین، خوشایند و مستانه معرفی می‌کند که هرچند فناکردن هستیِ ظاهری لازمۀ آن است، زیستن بدون آن ممکن نیست.