جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حج از نخستین فرائض الهی است که قدمتی به درازای آفرینش دارد و طبق روایات و احادیث، نه تنها انسان، بلکه جنّ و انس و پرندگان نیز آن را به جای می­آورند و آثار و برکات مادی و معنوی آن شامل همه است. حج پس از اسلام از فروعات مهّم آن واقع شد که به شرط استطاعت بر مسلمان واجب می­شود و همواره مورد توجه خاصّ مسلمانان بوده است. از سوی دیگر، عرفان نیز به­عنوان یک جریان مهّم فکری در حیات بشر-که صبغه­ای طولانی به قدمت فطرت بشر داشته و از آغاز اسلام در کنار سایر فرقه­های آن به رشد و بالندگی خود ادامه داد و از آن تأثیر گرفت- یکی از احکام مؤثر حج بود. اغلب عرفا، مکرر حج گزارده و همیشه به آن به‌عنوان فرصتی برای تهذیب، تزکیه­ی نفس و خودسازی بیشتر و معبری جهت رسیدن به مقام قرب و فنا نگریسته‌اند. حج به دو دلیل واضح ـ تقدم زمانی و وسعت ـ بر وجوه مختلف زندگی بشر تأثیرگذار بوده و عرفان نیز از این اثرپذیری مستثنی نبوده است. اما سئوال اینجاست که کمیّت و کیفیت این تأثیرگذاری چگونه است؟ مقاله حاضر، در پی این سؤال، با نگاهی به حج از دید عرفای نامی قرون 1 تا 13 هـ ق و بهره‌گیری از آثار و گفتار ایشان در این مقوله، کوشیده میزان و چگونگی تأثیر حج بر عرفان در دوره مذکور را بررسی نماید. یافته­ها نشان می­دهد عرفان از دو جهت مشخص؛ بیداری عرفا و شگل­گیری مراحل سلوک از حج تأثیر عمده گرفته است و در سایر ابعاد، به سبب ویژگی­های منحصر به فرد خود، یا کاملاً از اثرپذیری برکنار بوده یا مثل بُعد اجتماعی، تأثیری ضعیف و یکسویه گرفته است.

در ساحت عرفان، معماری قدسی نوعی طی طریق است که در این سیر، هنرمند معمار با الهامی معنوی به قرب الهی رهنمون می‌شود. او برای جاودانه ساختن ارزش‌های الهی و فطری، همواره از هنر بهره برده و به وسیله آن معانی عرفانی و حکمت الهی را بیان داشته است. وی با کمک آموخته‌های دینی و درآمیختن آن با اندیشه متعالی اسلام، سعی داشت تا صفات ذات اقدس الهی و رابطه معنوی با بنده‌اش را در کالبد بنا تعین بخشد. نقش هدایت‌گری عرفان در مسجد، بزرگترین جایگاه بندگی، بیش از هر مکان دیگری قابل مشاهده است. در واقع معمار عارف به یاری تجسم بخشی مادی به مضامین روحانی و عرفانی، آنها را در نظر فرد متجلی و روح او را برای پیوستن به پروردگار آماده می‌سازد. این مقاله سعی دارد با روش تحلیل محتوا و متکی بر مطالعات کتابخانه‌ای و مشاهده میدانی، حضور عرفان، در کالبد مسجد جامع گوهرشاد مشهد را مورد کنکاش قرار دهد و از این رهگذر دریابد که اندیشه‌های عرفانی در شکل گیری بنای مسجد، معماری، تزئینات و نقشمایه‌های آن به چه میزان تاثیر گذار بوده و به چه نحو بروز کالبدی یافته‌اند. بررسی معماری مسجد گوهرشاد و آرایه‌های آن نشان می‌دهد، همگرایی تصوف و اعتقادات شیعی که به طور خاص در این دوره ظهور یافته است، در جای جای مسجد حضور دارد و آن را از این لحاظ خاص نموده که فضایی برای کشف و شهود عرفانی فراهم می‌آورد و بنده را از این طریق به سر منزل مقصود سوق می‌دهد. سیر از کثرت به وحدت از اصلی‌ترین نمود‌های اندیشه عرفانی، نیز در این بنا به کمال نمایان گشته است.

«جوع» یکی از نمایه‏های اخلاقی و عرفانی ماست که همواره در دو حوزة ادبیات تعلیمی و ادبیات عرفانی مورد توجه بوده است. همه فرق صوفیه در ضرورت «جوع»، به‏عنوان یکی از ارکان اساسی سیر و سلوک اتفاق نظر دارند. در چیستی معنای جوع، گروهی «جوع» را به معنای «به اندازه خوردن» و گروهی آن را معادل «روزه» دانسته‏اند و برخی نیز آن را تا حد «سد جوع» (نخوردن مگر به ضرورت) معنا کرده‏اند. جوع در قرآن کریم وسیله­ای برای آزمایش صابران است. با توجه به اینکه به این مسئله در جوع در قرآن کریم و سخنان بزرگان دین اشاره شده است؛ از دیرباز عرفا جوع را فضیلت اخلاقی می­دانستند و در آثار خود به این مهم پرداخته­اند. یافته­های پژوهش حاکی از این است که همۀ عرفا جوع را وسیلۀ تقرب الهی دانسته­ و از این جهت بدان اهمیت داده­اند وگرنه گرسنگی صرف برای آنها ارزش خاصی ندارد، بلکه جوع را مقدمۀ قرب الهی و به تبع آن مشاهدۀ حق­ دانسته­اند. در واقع هدف اصلی آنان از تأکید بر این موضوع کمک به سالک برای رسیدن به حق‏تعالی و درجات خاص عرفانی بود. با توجه به اهمیت جوع از دیدگاه عرفا و نگرش خاص آنها به این مسأله، مقالة حاضر بر آن است تا دیدگاه عرفا را از ابتدا تا قرن هفتم هجری قمری دربارۀ این مهم بررسی کند و وجوه اشتراک و افتراق دیدگاه­های آنها را مورد بررسی قرار دهد.

مسألة خلافت الهی از مسائل غامض و بحث انگیز در حوزة علوم قرآنی، کلام و عرفان است. تنها آیه­ای از قرآن کریم که به صورت صریح و مطلق بحث خلافت الهی را مطرح کرده آیة 30 سورة بقره است؛ با این حال اهمیت این مقام به حدی است که گویا ارسال پیامبران و انزال کتب آسمانی، همه در جهت تربیت خلیفة ­­الهی صورت گرفته است. عموماً پژوهش­های محققان در رابطه با «خلافت الهی» حول مسائلی چون: تفسیر آیة خلافت، ارتباط خلافت الهی با انسان کامل و دامنة خلافت انجام یافته است؛ لکن مقالة حاضر در نظر دارد با استفاده از آیات الهی، تأملی در راستای دامنة خلافت الهی زن داشته باشد و در عین حال، به نقد دیدگاه برخی عرفای مسلمان نیز در این حوزه بپردازد. هدف دیگر که فرع هدف اصلی محسوب می‌شود، بررسی اجمالی برخی از مؤلفه‌هایی است که با توجه به ویژگی‌های شخصیتی زن دامنة خلافت الهی او را گسترش می­دهد. «مادری» و «دیگرخواهی» از مؤلفه­های مؤثر برای افزایش دامنة خلافت‌ الهی زن است که مسیری تا حدی متمایز نسبت به مرد برای وی پدید می‌آورد. از سویی، مطالعة آثار عرفانی ما را با دو دیدگاه متفاوت در رابطه با دامنة خلافت‌ الهی زن مواجه می­سازد. گروهی از عرفا تفاوت­های تکوینی موجود در آفرینش زن را تحدید کننده دامنة خلافت‌ الهی زن نسبت به مرد می­دانند و برخی دیگر، این مقام را امری مرتبط با روح انسان می­­دانند و بر این باورند که زن و مرد در دستیابی به مراتب بالای آن تفاوتی با یکدیگر ندارند.

عرفان و مضامین عرفانی از دیر باز با ادبیات پیوندی عمیق داشته است. آموزه‌های عرفانی نه تنها در اشعار شاعر ان برجستة عرفانگرا و عارف گذشته، بلکه در شعر شاعران معاصر نیز از جایگاه ویژه‌ای بر خوردار است. از آنجاکه درونمایة شعر شاعران معاصر بیشتر مسائل اجتماعی و فرهنگی است، در گام اول به نظر می‌رسد که این شاعران از مضامین عرفانی کمتر بهره برده‌اند، لذا انجام این تحقیق به منظور بررسی مضامین عرفانی و جایگاه عرفان در شعر احمد عزیزی، یکی از شاعران شاخص معاصر ضروری به نظر می‌رسد. بدین جهت، تحقیق پیش رو به روش کتابخانه‌ای و محدودة پژوهش بیشتر پیرامون کتاب‌های «قوس غزل» و «کفش‌های مکاشفه» احمد عزیزی صورت پذیرفته است. احمد عزیزی به عنوان یک شاعر عرفانگرا از فرهنگ عرفانی در اشعارش به طور کامل بهره برده است. علاوه بر این در بیان اندیشه‌های عرفانی خویش از مولوی و حافظ الهام گرفته است. اهمیت دادن به قطع تعلقات نفسانی و دنیوی، دوری از خلق و خلوت گزینی برای دریافت تجلی حق و مضامینی مانند عشق، وحدت وجود، فنا و بقا، تجلّی، حیرت و رموز عرفانی چون ساقی، می، میکده، خرابات، در اشعارش موج می‌زند.

منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری، متنى عرفانی است که در آن معارف بسیار، در قالب عباراتى موجز به رشته تحریر در آمده است. این کتاب همواره مورد توجه علاقه‏مندان عرفان و سیر و سلوک بوده است. با ملاحظه عناوین و ابواب کتاب معلوم می‌شود که مصنّف، نام منزل‌ها را از آیات قرآن برگرفته است و در بیشتر موارد، تناسب میان عنوان باب‌ها و آیه‌های انتخابی ابتدای هر باب از نگاه عرفانی عمیق او به آیات قرآن حکایت می‌کند، چنان‌که می‌توان گفت که وی مبانی تعیین منازل را در آیات کتاب خدا یافته است. نگارنده در این مقاله با مراجعه به تفاسیر عرفانی، ضمن بررسی آیات موجود در بخش بدایات این کتاب و تأمل در مطالب هر باب، رویکرد عرفانی خواجه به آیات قرآن را نشان داده و پیوند میان دستورات خدای متعال در قرآن و آداب سیر و سلوک عارفان اصیل را نمودار ساخته است.

در این مقاله، ابتدا معراج پیامبر به شیوة روایت نظامی گنجوی بحث و تحلیل می­شود. معراج از وقایعی شگرفی است که برای شخص پیامبر اتفاق افتاد. هریک از مفسران، اهل حدیث و روایت و تحلیل­گران دینی براساس مشرب عرفانی یا دینی خود (تسنّن یا تشیّع) گزارش­های جالبی داده­اند. محتوای گزارش­هایی که از نحوة معراج پیامبر شده است با بسیاری از آموزه­ها و تجربیات عرفانی همسو است؛ یعنی عارفان و صوفیان سعی کرده­اند برخی از مبانی عرفانی و پیکرة آن را با سیر روحانی و جسمانی پیامبر همسو کنند. مبانی و مفاهیمی مانند «تجلی حق»، «سِتر»، «حجاب»، «مشاهده»، «دل» و مانند اینها از این­دسته­اند. هدف عمدة پژوهش، بازخوانی، نقد و تفسر معراج پیامبر و هم­خوانی برخی از مفاهیم پرورش­یافتة عرفانی، مطابق با آن است.

نجم‌الدین رازی (573-654ق) نویسنده برجسته، صوفی و صاحب آثار معروفی چون مرصادالعباد، مرموزات اسدی و منارات‌السائرین، در مشهورترین اثر خود (مرصادالعباد من المبدا الی المعاد) دوره‌ای از اصول و مباحث نظری تصوف مکتب خراسان را به زبانی زیبا و موثر، تقریر و تدوین کرده است. این کتاب که اساساً مبتنی بر آموزه‌های تصوف خراسان و بی‌هیچ تاثیرپذیری از مکتب عرفان نظری ابن عربی در پنج باب و چهل فصل تالیف و تنظیم شده، شامل مباحث عمده‌ای همچون آفرینش جهان و انسان، معاش خلق، اصول عقاید عرفانی، معاد نفوس و سلوک طوایف مختلف از پادشاهان تا طبقات پیشه‌وران، کشاورزان است. و به مقاله حاضر با رویکرد تحلیل محتوا و به شیوه کیفی، موضوع «معرفت الهی» در مرصادالعباد، با نگاهی به پیشینه این بحث درد و اثر دیگر وی، مرموزات اسدی و منارات‌السائرین، بررسی شده است نتایج پژوهش نشان می‌دهد، که از نظر وی، «معرفت عقلی» از آن عوام، «معرفت نظری» مخصوص خواص و «معرفت شهودی» از آن اولیای خاص‌الخواص است.

نخستین رجال خاندان سهروردی از سهرورد، شهر کوچکی میان زنجان و همدان، برخاستند و با کوچ به بغداد به انگیزة قدم در راه تهذیب و تحصیل علم، این خاندان در سدة 5ق در این شهر ظهور یافت و به تدریج به تصوف و علم شناخته شد. خاندان مذکور تا اوایل سدة 9ق در عراق و جزیره دوام یافت و بیشترین اخلاف خاندان در این جا ظهور یافتند. با پراکنده شدن تدریجی برخی از رجال خاندان در سرزمین­های اسلامی، از نیمة دوم سدة 7ق تا سدة 14ق اخلافی از این خاندان در ایران، مصر و شام، ماوراءالنهر و به ویژه هند نیز ظاهر شدند. منابع سلسله­نسب همة اخلاف را به طور کامل بیان نکرده­اند. دربارة منتسبان با سلسله­نسب ناقص اجمالا می­دانیم که از نسل شیخ­شهاب­الدین عمر سهروردی(د.632ق) بوده­اند. از این رو، می­توان گفت برخی از اخلاف شیخ و تبعا خاندان تا سدة اخیر نسب خویش را حفظ کرده­ یا از نسب بردن خویش از شیخ آگاهی داشته­اند؛ با این­همه، احتمال نسب­سازی برخی از منسوبان متاخر برای خویش بسیار است. این پژوهش می­کوشد پس از معرفی خاندان سهروردی، با استقصای نام اعضا و اخلاف آن، شجره­نامة ایشان را بر پایة منابع موجود ترسیم و مدعیان انتساب به شیخ را نیز معرفی کند.

این مقاله با مفروض گرفتن و استخراج عناصر اساسی توسعه لیبرالی به‌مثابه یک الگوواره (پارادایم) درصدد سنجش میزان اشتراک و یا افتراق اندیشه آمارتیا سن با جریان اصلی توسعه سیاسی لیبرالی به‌مثابه پارادایم غالب می‌باشد. وجود تمایز وی بر ابعاد ارزش شناختی و زیبایی‌شناختی با اندیشه‌های جریان اصلی توسعه لیبرال و تأکید بر سوژه و توانمندسازی فردی به‌جای تأکید بر ساخت این پرسش را به‌پیش می‌کشد که آیا اندیشه آمارتیا سن را می‌توان تحولی پارادایمی در نظر گرفت و یا تحولی است در درون پارادایم موجود توسعه لیبرال؟ همچنین آیا می‌توان شباهت‌های پارادایمی بین اندیشه آمارتیاسن با نظریه صلح کل عرفانی یافت به گونه‌ای که به منزلة بدیل و یا مکمل نظریة توسعه او به عنوان الگویی باشد که فراهم کننده زمینه توانمندسازی سوژه انسانی با برقراری عدالت هویتی در جوامعی تحت توتالیتاریسم هویتی تمرکز گرا است؟ نوشتار کنونی با استفاده از مقالات و کتاب‌های آمارتیا سن و با روش گردآوری داده‌های کتابخانه‌ای و روش تحلیل محتوا/ پارادایم ابتدا به توصیف و استخراج عناصر توسعه‌ای اندیشه سن و امهات کلان نظریه صلح کل عرفانی پرداخته و با عطف تمرکز اصلی بر اندیشه سِن بر آن است تا تا تحول پارادایمی/درون پارادایمی را با جریان اصلی توسعه از یک سو به مثابه صورت نوعی توسعه لیبرالی و نظریه صلح کل عرفانی از سوی دیگر با رویکردی پارادایمی/مقایسه‌ای دریابد.