جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پرسش اصلی نوشتار حاضر این است که آیا فلسفة دین و الهیات موسوم به جهانی، می‌تواند با رویکرد اسلامی دنبال شود یا نه؟ فلسفة دین اجمالاً عبارت است از تأمل عقلی بیرون‌نگرانه در باب دین. این قسم معرفت، از سنخ فلسفه‌های مضاف و معرفت درجة دوم است و آشکارا از کلام (الهیات)، دین‌پژوهی و فلسفه متمایز است و با بهره‌گیری از توانایی عقل نظری، به ارزیابی معتقدات ادیان و پدیدار عمومی دین می‌پردازد. در این نوشتار نشان داده خواهد شد فلسفة دین با رویکرد اسلامی امکان‎پذیر است و می‌تواند در مسیر تحقق قرار گیرد. اما از محوری‌ترین مسائل فلسفة دین در روزگار ما، مسئلة الهیات جهانی است، تا آنجا که به نظر می‌رسد آن‌گاه می‌توان از فلسفة دین با رویکرد اسلامی دفاع کرد که تکلیف این مسئلة مهم نیز با رویکرد اسلامی روشن شود. الهیات جهانی می‌کوشد بدون اتکای انحصاری بر یک دین خاص، بلکه بر مبنای مشترکات ادیان مختلف جهان، تبیینی روزآمد و قابل‌پذیرش از پدیدار عمومی دین ارائه دهد. اصلی‌ترین مبنای الهیات جهانی در غرب، تکثرگرایی دینی است؛ اما نوع نگاه قرآن به مسئله دیگرادیان، با این مبنا سازگاری ندارد، بلکه بیشتر با شمول‌گرایی تناسب دارد و مبنای گفت‌وگوی بین پیروان ادیان را تکثرگرایی اجتماعی از طریق تساهل و مدارای پیروان ادیان می‌داند. اما این بدان معنا نیست که قرآن با اصل پی‌ریزی یک «الهیات جهانی» مخالف است، بلکه بر عکس با نظر به برخی آموزه‌های قرآنی می‌توان الهیاتی جهانی بر مبنای آموزه‌های مشترک ادیان، معنویت و تقدس، عقلانیت و کرامت انسانی تأسیس کرد.

کیث یندل (Keith Yandell) از مدافعان تجربه دینی در اثبات وجود خداست. برهان وی مبتنی بر بسط اصل قرینه تجربی و تأکید بر ابطال‌پذیری تجارب دینی است. وی با بسط ایده‌های ایجابی و سلبی در اصل قرینه تجربی به اصلی با چهار شرط می‌رسد که مقدمه اصلی استدلال وی را تشکیل می‌دهد. در این مقاله تلاش شده است برهان تجربه دینی یندل درباره اثبات وجود خدا در دیدگاه توحیدگرایانه با روش توصیفی- تحلیلی واکاوی گردد. در وهله نخست به تعریف و طبقه‌بندی انواع تجربه دینی از دیدگاه وی اشاره می‌شود. پس از آن برهان یندل تبیین شده، بخش پایانی مقاله به بررسی انتقادی دیدگاه وی و بیان نتایج به دست آمده اختصاص می‏یابد. دیدگاه وی از چند نظر با انتقاد مواجه است. یکسان‌انگاری وحی و تجربه دینی، تأکید بر دیدگاه تجربه‌گرایی و نقص ادله وی در قابل اعتمادبودن تجارب دینی از جمله نقدهایی است که در این مقاله به آنها پرداخته شده است. درنهایت اگرچه دیدگاه وی حائز نکات مثبتی است، به عنوان برهانی کارآمد موفق به نظر نمی‌رسد.

یکی از پیامد‌های شایع در مطالعات دین که مانع از شناخت درست و دقیقِ تجلیات آن در عرصه‌های فردی و اجتماعی گردیده، تحویل‌گرایی است. شیوع و رواج آن چنان ریشه‌دار و گسترده است که کمتر توجهی را به سوی خود جلب می‌کند؛ به همین دلیل چندان مورد امعان نظر قرار نمی‌گیرد. از نخستین گام‌های لازم برای کنترل و غلبة بر رویکرد تحویلی، شناسایی و ردیابیِ آن در ادبیات نظری دین‌پژوهی است. «تحویل‌گرایی در مطالعات اجتماعیِ دین» این کار را با نشان‌دادنِ عقبه و مصادیقِ آن در موضوعات و حوزه‌ها و سطوح مختلف و سپس با آشکارسازی آن در رهیافت‌های نظری مطرح در جامعه‌شناسی دین دنبال کرده است.

بسیاری از دیدگاه­های موجود در علم دینی در سطح نظری تلاش کرده‌اند تبیینی از روش­شناسی علم دینی ارائه نمایند؛ اما مشخص نکرده‌اند چگونه می‌توان به صورت عملیاتی، یک پژوهش را اجرا نمود؟ هدف پژوهش حاضر تبیین سه مؤلفه از مدل روش­شناختی الگوی علوم انسانی اسلامی مختار است: 1) موضوع­شناسی؛ 2) نظام مفاهیم پایه؛ 3) جهت‏داری علوم و دلالت­های روش­شناختی آن برای علوم انسانی اسلامی. پژوهش حاضر به احصای دو مسیر مشخص برای شناسایی موضوع­ و مفاهیم پایه منتهی گردید. جهت­داری علوم مورد تأیید و سمت و سوی سیره، فعل و قول امام† بر نظام‎وارۀ علوم انسانی اسلامی مفروض گرفته شد. استخراج «روشگان» و «منطق» حاکم بر دین، از طریق نگرش نظام‎واره­ای به قرآن و سنت که از طریق هم‎افزایی جهت‎دار فقیهان، فیلسوفان و عارفان بزرگ فراچنگ می‎آید، در حیطۀ تخصص فضلای حوزوی و نظریه­پردازی برای انتقال از وضع موجود به وضع مطلوب متناسب با منطق مذکور، در حیطۀ تخصص استادان علوم انسانی فرض شد. علی‎رغم عملیاتی‎نمودن چندین شاخصه از مدل روش­شناختی مختار تا کنون هنوز تبیین بسیاری از شاخصه­های مطرح در مدل مذکور برای تحقیقات آتی ضروری است.

ماهیت فهم قانون در فلسفه اسلامی، معرفت است که آغاز فهم قانون با اعمال قواعد تفسیر و پایان آن، با عمل تفسیر حاصل می‏گردد. درنتیجه ماهیت فهم متن قانون را تصور معنای متن تشکیل می‎دهد و این غیر از ماهیت قضاوت یا دادرسی است که با معرفت تصدیقی یا انشای حکم حصول می‎یابند. نگارنده در این مقاله با روش نقلی- عقلی در پی این است با بیان ماهیت فهم و تفسیر و آثار آنها، وحدت ذاتی تفسیر و مراتب آن را از حیث سببیت و ضعف و کمال نمایان سازد. استعمال نص یا ظاهر در متون قانونی، سبب اتصاف تفسیر به صحیح یا مناسب می‎شود و این در هر دو طرف تقنین و تفسیر، وامدار قواعد عام و خاص تفسیر، یعنی قواعد زبان‎شناختی و اصول حقوقی است. چنانچه قانون‎گذار الفاظ و عبارات متن را با ابهام، اجمال، سکوت یا تعارض در هم آمیزد، عمل تفسیری قاضی نیز به بار نمی‎نشیند؛ درحالی‎که این خلاف مقاصد مقنن است.

این مقاله با روش تحلیل عقلی در صدد معرفی پارادایم متخذ از حکمت اسلامی درباره فلسفه محیط زیست است. یافته‏های مقاله نشان می‏دهد علاوه بر حیوانات، نباتات نیز از درجات و مراتب تجرد برخوردارند. بر این اساس در فلسفه محیط زیست اسلامی علاوه بر ارزش ذاتی محیط زیست باید از ارزش قدسی و الهی آن سخن گفته، تعامل انسان با نبات و حیوان را از حد تعامل با ابژه مادی به تعامل با موجودی که متعلق نفخه الهی است، ملاحظه کرد. در این نگرش انسان نه به مثابه مالک نبات و حیوان است و نه سلطنت و استیلا از نوع استیلای سوژه بر ابژه دارد، بلکه به مثابه مدیر و حافظ حقوق نبات و حیوان بوده و تصرفات او در نبات و حیوان در محور عقل و شرع تعریف می‏شود. این نوع نگرش به محیط زیست که با حفظ ارزش ذاتی و شرافت وجودی نبات و حیوان اعمال می‏شود در مسیر استکمال انسان تأثیر بسزایی دارد. بر این اساس هر نوع تصرف و دخالت عوامل انسانی در نبات و حیوان که خارج از تدبیر و حکم عقل و شرع انجام شود، با نگاه قدسی به محیط زیست منافات دارد.

پرداختن به موضوع امتداد مبانی هستی‌شناختی اسلامی از دو جهت حائز اهمیت است. نخست اینکه تمدن نوین اسلامی، باید بر پایه مبانی هستی‌شناختی اسلامی بنا شود. از جهت دوم، تمدن غرب با مبانی هستی‌شناختی متمایز و متباین با مبانی اسلامی، توانسته است مبانی خود را در رفتارهای فردی و ساختارهای جامعه امتداد دهد. از نظر رهبر معظم انقلاب اسلامی، آیت‌الله خامنه‌ای، مبانی اسلامی هنوز در رفتارهای فردی و نیز در ساختار اجتماعی ما امتداد پیدا نکرده است. در این پژوهش با روش تحلیل متن چگونگی امتداد مبانی هستی‌شناختی با تأکید بر بیانات ایشان دنبال می‌شود. همچنین این پژوهش در پی بررسی تطبیقی چگونگی امتداد مبانی هستی‌شناختی نظام اقتصادی سرمایه‌داری و اسلامی، با تأکید بر بیانات رهبری است. در این نوشتار منطقی برای امتداد مبانی در نظام اقتصادی طراحی می‌شود و این منطق در شکل‌گیری نظام اقتصادی سرمایه‌داری و اسلامی بررسی می‌گردد. نتایج نشان می‌دهد رفتارها، روابط و ساختار نظام اقتصادی سرمایه‌داری بر اساس همین منطق سامان یافته‌اند و اجرایی‎کردن این منطق در نظام اقتصادی اسلام منجر به رفتارها، روابط و ساختار متفاوتی خواهد شد.

دیدگاه غالب علامه طباطبایی در معناشناسی اوصاف الهی ناظر به قبول معنای مشترک میان اوصاف کمالی خدا و مخلوقات است. مشاهده کمالات در مخلوقات و علت تامه بودن خداوند، لزوم پذیرش قاعده «معطی الشیء لایکون فاقداً له»، تحلیل وجودشناختی خداوند به مثابه واجب‎الوجود، صرف‏الوجود و واجد بساطت محضه و وحدت حقه مقتضی آن است که ذات الهی واجد جهات وجودی و کمالی تمامی موجودات به نحو برتر و شریف‏تر باشد. این اقتضا با تکیه بر نظریه «اشتراک معنوی و تشکیک وجودی» ضمن دلالت بر وحدت معنایی وجود و سایر مفاهیم کمالی میان خالق و مخلوق، اختلاف واقعی آنها را در مصادیق به نحو تشکیکی ارزیابی می‌کند. همچنین بر اساس نظریه روح معنا، معنا بدون دخالت خصوصیات مصادیق از حیثیت عامی که همان غرض و کارکرد ثابت در مسماهای مادی و مجرد لفظ است، حکایت می‌کند. با این حال به رغم پرهیز کلی علامه از معنای شایع تأویل، اقبال او به آن در مواردی، ظاهراً تا حدی از قول وی به وجود مجاز در سخن خداوند حکایت دارد. از این گذشته در معناشناسی اوصاف الهی در اندیشه علامه گاه شاهد آنیم که تعالی و تنزیه خدا از حدود مفاهیم و توصیفات بشری، از بیان‌ناپذیری خداوند نشان دارد.