جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت انسان و توجه به ابعاد وجودی او، همواره مورد توجه همه علما و عرفا بوده است. یکی از عرفایی که به بررسی عرفانی انسان کامل پرداخته است قونوی است. از خصایص قونوی آن است که علاوه بر فهم عمیق مقاصد ابن‌عربی، به جهت دارا بودن از قدرت فلسفی و عقلانی بالا، توانسته عرفان نظری را به لحاظ مقام اثبات به طور منسجم و در ساختاری علمی و فنی ارائه کند و با ناظر بودن به فلسفه و همانند آن، موضوع و مبادی و مسائل عرفان نظری را تبیین نماید و سعی کرده دغدغه‌های یک فیلسوف را در عرفان پاسخ دهد. او همانند ابن‌عربی هرگز از شهودات خود دست نکشیده است لکن با قدرت علمی و فلسفی خود توانست، تبیین علمی و فلسفی از مشاهدات خود ارائه و آنها را با نظر فلاسفه تطبیق و سپس داوری نماید. او نیز به سان دیگر عرفا به این نتیجه دست یافت که انسان تنها مظهر از مظاهر حق است که انگونه که حق می‌خواهد او را مظهریت می‌کند. در اندیشه او انسان تلفیقی از نفس و بدن است،نفس انسانی جوهری بسیط و مجرد است که اصالت با اوست. در این مقاله که به روش توصیفی تحلیلی است به بررسی عرفان فلسفی قونوی می‌پردازیم و به دنبال تببین این مسئله هستیم که انسان کامل از دیدگاه قونوی کیست و چه ویژگی‌هایی دارد.

مساله عینیت و غیریت حق با خلق از مهم‌ترین مسائل علم عرفان اسلامی است. عباراتی در آثار عرفا وجود دارد که ظاهرش این است که خداوند عین اشیاء است. این مسأله از سوی منتقدان مورد اشکال جدی قرار گرفته است. این پژوهش، کوشش کرده مسأله عینیت و غیریت حق با خلق از منظر عرفان اسلامی را در چهار تحلیل تبیین کند. مقاله حاضر بیان می‌کند که مقصود عرفا از عینیت حق با خلق، عینیت مطلق و اتحاد ذات اقدس خداوند با خلق و مخلوقات نیست و مراد عرفا از عینیت این نیست که هویت حق، تنها همین ممکنات است و چیزی در ورای آنها نیست. همچنین این مقاله، روشن کرده که عرفا نمی‌خواهند ممکنات را به مقام ذات واجب الوجود ارتقا دهند بلکه مراد عرفا از عینیت، عینیت اصطلاحی عرفانی است نه عینیت عرفی و عینیت فلسفی. پژوهش حاضر، معنای عینیت حق و خلق را در مرتبه ظهور و نه در ذات دانسته و بر اساس آن، اشکالات منتقدان را تحلیل و نقد کرده است.

کشف‌الراز فی حل اشعار مشکله حافظ شیراز، تألیف مشفق کرمانشاهی، پیرمرادبیگ (زنده تا سال 1237ق) مشتمل بر شرح ابیاتی از حافظ است که خود از دیوان خواجه برگزیده است. شارح در این شرح با به کارگیری روشی بالنسبه علمی به شرح ابیات دشوار خواجه پرداخته، از یکسونگری‌ها پرهیز کرده، از افسانه‌پردازی‌های معمول شارحان و به تعبیر خود او از «تکلفات رکیکه» فاصله گرفته، تا حدی به شمول معنایی شعر حافظ نزدیک شده و در نهایت شرحی به دور از اطناب از ابیات دشوار به دست داده است که در مقایسه با شروح معمول آن روزگار و احیانا برخی شروح این روزگار می‌توان آن را شرحی بالنسبه علمی و واقع‌گرا خواند.

حزین لاهیجی به قولی آخرین چهره پرفروغ سبک هندی است که بین عصر صفوی و افشاری می­زیسته و نماینده شاخص ادبیات فارسی و جهان­بینی عرفانی در روزگار پر آشوب قرن دوازدهم هجری قمری است. با این­که در علوم مختلف درخشیده، اما در شاعری، عارفی از مکتب عشق و پیرو مولانا جلال ­الدین بلخی است. موضوع عشق به عنوان جوهره اصلی ادبیات عرفانی و غنایی نوعی از انواع ادبی را در بر دارد که حزین یکی از حلقه ­های آن در عصر حساسی از تاریخ ایران و حتی هند به شمار می­ آید. او درباره عشق غزلیاتی خواندنی دارد که در مواردی به­ طور ابتکاری چهره­ ها و جلوه ­هایی از عشق را تفسیر می­کند و در آن­ها به بیان ویژگی­های عشق و دیدگاه­های خود در باب آن و ارتباط عشق با دیگر پدیده ­های معنوی می­پردازد. از مهمترین ویژگی­ هایی که برای عشق بر می­ شمارد دردآفرینی، ازلی بودن، آمدنی بودن و مشکل­ گشایی آن است. حزین علاوه بر بیان دیدگاه خود در باب عشق حقیقی و مجازی به بیان ارتباط عشق با بسیاری از امور معنوی چون اخلاق، غیرت، تغافل، تجلی، جذبه و ... می­پردازد که از طریق مطالعه آن­ها می­توان به جهان­ بینی خاص وی دست یافت.

بحث و تحقیق درباره محتوا و ساختارهای لفظی و معنوی قرآن کریم از نخستین رویکردهای علما و اندیشمندان مسلمان در تاریخ اسلام محسوب می‌شود؛ اهمیت این رویکردها تا بحدی است که درک زمینه‌ها و ویژگی‌های لفظی و بلاغی قرآن کریم را بستری برای فهم درست و صحیح اندیشه‌های وحیانی می‌دانند. محور همنشینی واژه «حب» در هنجارهای ادبی- اجتماعی جامعه جاهلی، منحصر به عرائس شعری، محبوبه‌های شاعران و ابطال، و آثار مسکن و کاشانه و دیار آنها محدود می‌شد و مفاهیم والا و چالش برانگیز اعتقادی، مدنظر نبود اما در رهیافت‌های معناشناختی قرآن کریم، حوزه معنایی «حب» رنگ اعتقادی اسلامی به خود گرفت و نظام دلالی آن، از حب و عشق زمینی، به حب الهی و محبت چندسویه و متعالی خدا انسان تغییر جهت داد. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد تغییر گفتمان جاهلی به اسلام و عرفان اسلامی، سبب شد بساطت و مادی گری عرب جاهلی، جای خود را به تأمل در حیات و هستی بدهد و انسان مسلمان، با تکیه بر تعلیمات اسلامی و تأکید بر اصالت تعابیر و معانی قرآنی، نگاه فرامادی خود را به موضوع حب و محبت نیز منعطف سازد چنانکه التذاذ صرف مادی در عصر جاهلی، در پرتو آموزه‌های قرآنی، به تعابیری همچون «ایثار»، «ود»، «صفای مودت»، «ترجیح دادن» و... تحول پیدا کرد.

تعامل انسان با طبیعت بخش عمده زیست انسانی است که به دلیل آسیب­های جدی در این حوزه نیازمند تجدیدنظر و ارائه رویکردهای مؤثری است که این تعامل را به شکلی پایدارتر و معنادارتر ترسیم کند. یکی از این رویکردهای مؤثر، نگرش عرفانی مولانا در دیوان کبیر است که بر جایگاه ویژه انسان در عالم و پیوند با آن تأکید دارد. رویکرد مؤثر دیگر، رویکرد روان­شناختی به طبیعت است. هدف این مطالعه بررسی طبیعت از دیدگاه روان­شناختی و نگاه عرفانی مولوی در دیوان کبیر بود. نتیجه­گیری: استفاده از طبیعت در مراکز درمانی، ادارات دولتی و بخش­های خصوصی به عنوان راهکاری مؤثر جهت کاهش تنش­های شغلی و محیطی و ارتقاء و رضایت شغلی قلمداد می­شود. طبیعت­درمانی نیز به عنوان یکی از درمان­های مؤثر در اختلالات مهارت­های ارتباطی مانند اتیسم، اختلالات اضطرابی، استرس، کاهش توجه و تمرکز مانند اختلال بیش­فعالی، کم­توجهی، تکانش­گری می­باشد. همچنین در جهان­بینی عرفانی مولانا، انسان باید طبیعت را در باطن، همانند خود تجلی اسماء و صفات گوناگون الهی دانسته و در مقام خلیفه الهی، نگهبان آن باشد. درنتیجه با درک درست جایگاه ویژه انسان و شناخت ویژگی­های انسان و طبیعت، چگونگی ارتباط همدلانه وی با طبیعت از دیدگاه مولانا در دیوان کبیر آشکار شد.

این پژوهش به بررسی نقش تصوف و عرفان اسلامی در گسترش اسلام در جهان مالایی پرداخته است. تصوف و عرفان اسلامی را نمی‌توان از حیات دینی مسلمانان مالایی جدا کرد. مناطق مالایی که امروزه شامل کشورهای برونئی، اندونزی، مالزی، سنگاپور، بخش‌های جنوبی تایلند و فیلیپین می‌شود، پیش از ورود اسلام، این منطقه در سیطره ادیان بومی (آیین شمنی و انیمیسم) و هندی (بودایی و هندویی) بود. اسلام‌ در حدود سده هفتم‌/ سیزدهم‌ در این‌ منطقه‌‌ ظهور و گسترش‌ یافت و صوفیان‌ در اسلامی‌ شدن‌ این‌ منطقه نقش‌ مهمی‌ ایفا کردند. آنچه مهم است نحوة تبلیغ اسلام در این مناطق از سوی صوفیان است که اسلام را در این مناطق به گونه‌ای تبلیغ کردند که با ارزش‌ها و فرهنگ بومی کمتر تعارض داشته باشد. در واقع اسلام عرفانی با انعطاف و روح تساهل و مدارا، این ظرفیت را پدید ‌آورد که مفاهیم و ارزش‌های مشترک فرهنگی برجسته شود و امکانات و ظرفیت‌های فرهنگ بومی در خدمت گسترش اسلام قرار گیرد.

بلاغة المراد فی طریق الأوراد متنی کهن و ناشناخته با موضوع تعلیم آداب سلوک عرفانی به مریدان است. این کتاب توسط شخصیتی ارجمند امّا بی‌نام و نشان از رجال صوفیه قرون هفتم و هشتم هجری قمری خراسان به نام «عیدعاشق خبوشانی» با تخلص شعری «جشنی» نوشته شده است. کتاب حاوی ویژگی‌های دستوری و واژگان و ترکیباتی بدیع از نظم و نثر خراسان است که برخی از آن در سایر آثار ادبی این دوره، تکرار نشده است. از ویژگی‌های شاخص این اثر، مدت تألیف آن است که تماما در طی سه روز به رشته تحریر درآمده که در متون ادبی از استثنائات است. نویسنده خود از مشایخ صوفی و از شاگردان شیخ حسن شمشیری صوفی شهیر قرن هفتم است. بلندای عرفانی نگاه نویسنده از خلال متن هویداست چنان که گاه نویسنده با پرهیز از افشای اسرار الهی دم فرو می‌بندد. در این نوشتار تلاش می‌شود تا ضمن آشنایی با مولف و اثر او، شمه‌ای کوتاه درباره سرشت ادبی و مفاهیم فرهنگی این کتاب در کنار مباحث نسخه شناسی و کتابشناسی آن، بیان شود.

داستان عزیمت مرغان به سوی سیمرغ در منطق‌الطیر را می‌توان به دو بخش اصلی تقسیم نمود که از این دو، بخش نخست گفتگوهای پی در پی مرغان را در برمی‌گیرد و هرچند رویداد خاصی را بازگو نمی‌کند اما قسمت بزرگی از داستان را به خود اختصاص داده است. پژوهش حاضر، با تکیه بر روانشناسی تحلیلی یونگ و مفهوم تفرد، به این بخش از داستان پرداخته و نه گام روان‌شناختی را در آن شناسایی نموده است. این نه بخش با عناوین ضرورت سفر، برگشادن نقاب‌ها، گسترده شده فضای روانی، آزمایش جرات- آمادگی درونی، حلقه زدن بر گرد رهبر درونی تفرّد، روبرو شدن با سایه، رهایی انرژی روانی حبس شده، نفخ روانی، رفع نفخ روانی و ظهور نشانه‌های طلب نامگذاری می‌گردد. در واقع، گذر از گام‌های روانشناختی فوق که در آینه گفتگوهای مابین مرغان در بخش اول داستان منطق‌الطیر پدیدار گردیده، برای ورود به بخش دوم داستان که رویدادهای سفر پر رنج مرغان را شرح می‌دهد و در نهایت برخی از آنها را به آستانه سیمرغ می‌رساند، کاملا ضروری است.

«رساله لوایح» یکی از آثار برگزیده در بستر مکتب عرفانی «کشف و شهود» است که در تبیین «مراتب مکاشفه» نگاشته شده است. در غلبة نظام گفتمانی مسلط بر اثر یعنی «گفتمان عشق شهودی و مکاشفة عیانی»، یکی از رویکردهای گفتمانی متمایز آن را باید در شیوة حضور مشارکین محوری گفتمان در قالب اضلاع سه­ گانه مثلث عشق جستجو کرد. عین­القضات همدانی با ارائه گفتمانی چندبعدی با محوریت «عاشق»، ارتباط متقابل وی با «معشوق» و واسطه­ گری «عشق»، سعی در بیان «عشق شهودی» با دیدگاه منحصر به فرد و شاعرانة خود دارد. با توجه به هدف غایی مولف از عشق شهودی، یعنی «مکاشفه عیانی»، «یکی شدن با معشوق» و در نهایت «فنای افعالی و صفاتی»، آنچه که در مورد عاشق اهمیت دارد «محو، فنا و اتحاد» است. از این رو این مشارک به اقتضای استعداد روحی خود در هر یک از مراتب مکاشفه، حالات عاطفی خاصی را تجربه می­کند. در این پژوهش «توصیفی تحلیلی» سعی شده است با تأکید بر دستور نقشگرای هلیدی، بارزترین حالات عاطفی موجود در متن نسبت به مشارک مرکزی گفتمان، در هر یک از مراتب مکاشفه براساس «التباس» و «تجلی ذات بلاکیف» بررسی شود.