جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقام خلافت يكي از مقامات انسان كامل است. باري تعالي از بين تمام موجودات تنها انسان را بدين مقام منصوب نمود؛ اما آيا در دستيابي بدين مقام تمام انسان ها يكسان اند؟ چه تفاوتي بين خلافت حقيقي و اعتباري و خلافت كبري و صغري وجود دارد؟ در اينجا به بيان ديدگاه هاي صدرا به عنوان يك فيلسوف و نسفي به عنوان يك عارف مي‏پردازيم. در اين مقاله بر آن‏ايم كه با روش تطبيقي به اين پرسش بپردازيم كه آيا نظريات صدرا و نسفي درباره مقام خلافت با يكديگر هماهنگ است يا بين دو ديدگاه تفاوت وجود دارد؟ هرچند در بادي امر چنين مي‏نمايد نظريات اين دو با يكديگر هماهنگ است؛ اما با دقت در عبارات بدين نكته رهنمون مي‏شويم كه بين دو ديدگاه تفاوت وجود دارد.

نسبيت فرهنگي يكي از رايج ترين لوازم نسبيت گروي در معرفت شناسي شمرده مي شود. بر اساس نسبيت فرهنگي، ارزش يك عنصر فرهنگي تنها در زمينه فرهنگي خاص قابل درك است. سه تقرير عمده از نسبيت وجود دارد: نسبيت مفهومي، نسبيت اعتقادي و نسبيت ارزشي- هنجاري. با تكيه بر معرفت شناسي و انسان شناسي فطري مي توان به ارزيابي تقريرات نسبيت پرداخت. تقريرات نسبيت از مباني نادرست معرفت‏ شناختي در باب صدق نظير شكاكيت يا انسجام و... تغذيه مي شوند و به خطاي روش‏ شناختي مبني بر خَلط نگاه توصيفي جامعه شناختي با نگاه تحليلي فلسفي دچارند. با تكيه بر فطرت هم مي توان از نوعي مبناگروي معرفتي مبتني بر بديهيات در حوزه معرفت دفاع كرد كه تئوري مطابقت را ملاك صدق مي داند و از نوعي واقع‏ گرايي حمايت مي‏كند و هم مي توان از نوعي مبناگروي اخلاقي مبتني بر بديهيات در حوزه اخلاق دفاع نمود كه به شيوه معقولي مشتركات معرفتي- اخلاقي جوامع و فرهنگ‏ هاي گوناگون را توجيه و تبيين مي كند. تداوم تاريخي و گسترش جغرافيايي عناصر جهان‏ شمول فرهنگي چون حقيقت، معنويت، عدالت و آزادي فارغ از اشكال گوناگونش با محوريت فطرت انساني، زمينه وفاق و همبستگي جوامع بشري را ميسر ساخته، نسبيت فرهنگي را به چالش مي‏كشد.

درباره مبدا آغازين فعل و خلقت الهي دو ديدگاه (ازليت فعل الهي و خلقت جهان و انكار ازليت و قول به حدوث فعل الهي) مطرح است. نويسنده در اين مجال نخست با تمسك به علت‏تامه بودن ذات الوهي براي فعل خويش و بطلان فرضيه رقيب (حدوث جهان بعد از عدم) با استناد به دو محذور عقلي آن (نامعقوليت قول به حدوث فاعليت خدا و لزوم تعطيلي فيض الهي) به تبيين و اثبات فرضيه خود (ازليت جهان) مي پردازد. آن گاه در اثبات و تاييد ديدگاه فوق به آيات- مانند «عدم خلقت ازلي، مستلزم مغلوليت يدالله»، «عدم اتمام كلمات و خلايق الهي» و «قدرت خدا بر خلق ازلي»- و روايات- مانند «نسبت قدمت به فعل خدا» و «نسبت قدمت به مخلوق خدا»- مختلف با تقرير و طبقه بندي جديد و خاصي استناد شده است كه مقتضاي آنها اثبات نظريه ازليت فاعليت الهي و به تبع آن، ازليت خلقت جهان است.

در باب حقیقت و گوهر دینداری شیوه‌های مختلفی اتخاذ شده است. برخی، صرفِ دلِ پاک را- هرچند بدون عمل نیک- برای دیندارشدن انسان کافی دانسته‌اند. برخی تکیه افراطی بر عقل انسانی کرده، گوهر وجود انسان را در تعقل او دانسته‏اند‌ و عده‌ای با تأکید بر راه دل و تزکیه آن، عقل و ادراک را کمتر بها داده‌اند. برخی نیز تجربه دینی افراد را گوهر دینداری دانسته‌اند. این نوشتار با نگاهی به این نظریات با تأکید بر اسلام‎شناسی استاد مطهری درنهایت «توحید» را به عنوان گوهر همه اعتقادات معرفی می‌کند، تا جایی که حتی دو مرحله بعدی که اخلاق و احکام هستند نیز وامدار این اعتقاد کلیدی و اساسی خواهند بود. در اندیشه اسلام ریشه همه ملکات و فضایل اخلاقی، خدا‌خواهی و موحدبودن است و فقه و رفتار فقهی، سلوک در راهی است که خداوند متعال به ما نشان داده است و هدف از آن، بنده محض خداشدن است.

از دیدگاه فخر رازی مسئله ماهیت‏داشتن خداوند مبتنی بر بحث اشتراک لفظی یا معنوی وجود است. بر این اساس او دیدگاه اشعری در مورد تفاوت ماهوی و وجودی واجب و ممکن را با براهین اشتراک معنوی وجود ابطال می‏کند؛ چراکه این دیدگاه مبتنی بر اشتراک لفظی وجود است. انتقادات فخر رازی به برهان ماهیت‏نداشتن خداوند و استدلال‏های او در اثبات ماهیت‏داشتن واجب‎الوجود، ناشی از مغالطه میان احکام ماهیت با وجود، ذهن با خارج، سرایت‏دادن حکم مفهوم به مصداق و غفلت از تمایز تشکیکی میان مراتب وجودی است. بدین لحاظ نظریه فخر رازی در این زمینه گرفتار مغالطات متعددی می‏باشد.