جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده اگرچه عرفان به‌تمامی معرفت و شناخت است، از آنجا که این مکتب فکری ابعاد مختلفی دارد، شناخت به معنای دریافت و وصول به حقیقت، بخشی از راه اتصال به حقیقت است. این پژوهش به تبیین شناخت به این معنا و همچنین راه‌ها و مراتب آن از منظر روزبهان بقلی فسایی شیرازی می­پردازد. مسئلۀ اصلی این پژوهش، تبیین معرفت به‌عنوان هدف غایی عارف، انواع و مراتب آن، روش‌های رسیدن به آن، مقدمات و آثار و نتایج آن در مشرب عرفانی این عارف بزرگ قرن ششم هجری است. روش تحقیق در این گفتار، اسنادی کتابخانه‌ای و از نوع توصیفی- تحلیلی است. ارائۀ نظریات روزبهان دربارۀ معرفت، تقسیم‌بندی صاحبان معرفت به سه نوع عوام و خواص و خاص الخاص، بررسی انواع و مراتب معرفت، مقدمات و آثار و ثمرات آن از نوآوری‌های این پژوهش است. در نظر این عارف بزرگ، چهار عنصر نفس، روح، عقل و قلب دستگاه‌های دریافت و وصول به حقیقت‌اند، اما هریک از این چهار عنصر، ساحتی از معرفت را درمی‌یابند که در ساحت تجلی حق، این همه را به دست قادر حق بسوزاند و آمادۀ جذبه‌ای شود که توسط حق او را در بر می‌کشد و به ساحت حضور می‌برد.

یکی از مقاطع تقابل عقل و عرفان، رویکرد شریعت‌گرای برخی علما و عرفا با رویکرد خردگرای برخی حکما و فلاسفه در قرون پنجم تا هفتم است. این تقابل به‌صورت تعارض­ های علمی و عقیدتی نامحسوس و عمیقاً اثرگذار، در زیر پوست خشن تاریخ آن قرن‌ها در جریان بود و برخی از فلاسفه و عرفا نمایندة دو جبهه آن تلقی می‌شدند. هدف این تحقیق، واکاوی تشابهات و تباین­ های دو جریان فکری متقابل سینوی و عطاری است که نمایندگان دو رویکرد یادشده بودند. این پژوهش با طرح پیش‌فرض هدفمندی تصنیف و تألیف رسالات نمادین سلوک مرغان، تباین­های محتوایی رسالةالطیر ابن‌سینا و منطق‌الطیر عطار را بررسی می‌کند. پس از نقل اختصاری متون معارض، موارد تباین و تقابل معرفی و شرح، علل و عوامل منجر به بروز تقابل‌ها بیان شده است. مغایرت در تلقی از جان و هبوط آن در جسم، رویکرد به ضرورت رهبری، نگاه به قوانین علمی و نفی منطق و علیت، تباین رویکرد به تعامل ملک مرغان با مرغان سالک، درون‌گرایی و شناخت برون‌گرای علمی-فلسفی، اختلاف‌نظر در شمار سالکان واصل به مقصد و توفیق برای دیدار حضرت ملک، تعارض در سنجش سلوک شناخت‌شناسانه به وسیلة عقل و عشق، از یافته‌های این تحقیق‌اند که می‌توان آن‌ها را بازنمایی مبانی تقابل تاریخی عرفان شریعت‌مدار با عرفان مبتنی بر خردورزی فلسفی تعریف کرد.

چکیده موضوع این نوشتار تبیین مسئله‌گونگی موضوع جبر و اختیار در اندیشۀ عطار است؛ بدین معنا که چرا در برخی اشعار او صریحا با جبرگرایی مواجهه‌ایم و هرگونه اراده و قدرت از انسان سلب می‌شود، اما در مقابل اشعار فراوانی از او را نمی‌توان بدون مختار بودن انسان فهم کرد. در تلاش برای تبیین این تعارض این نتیجه حاصل آمد که خاستگاه اصلی در واقع تعارض در دو مقام نظر و عمل است؛ آن‌دسته از اشعار عطار که ناظر به مباحث نظری به‌ویژه مبتنی بر مبانی خداشناختی کلامی-عرفانی وی است، به‌ویژه تقریری که از بی‌علّت بودن خداوند، فاعلیّت مطلق و قضاء و قدر الهی به دست می‌دهد به جبرگرایی محض می‌انجامد. امّا این جبرگرایی لوازمی دارد که با توصیه‌های اخلاقی و سلوکی، تکالیف دینی، تعلیم و تربیت‌پذیری انسان، هدایت‌گری انبیاء، مسئولیّت اخلاقی ناسازگار است و آنها را از اهمیّت و معنی تهی می‌سازد، چه آنکه پیشفرض بنیادی آنها مختار بودن انسان است، در صورتی که عطار در اشعاری که ناظر به مباحث عملی، سیرو سلوک عرفانی و توصیه‌های اخلاقی و امر و نهی‌های دینی و ترغیب به مجاهدات و طاعات است، بر این امور تأکید دارد. در عین حال نشان دادیم که هرچند عطار، ضمن اعتراف به عجز خود در عرضۀ راه‌حلی عقل‌پسند، تلاش می‌کند برای رفع این ناسازگاری توجیهاتی مثل جمع کشش الهی و کوشش انسانی بیاورد، اما موفق نیست. در پایان نیز به برخی دیگر از لوازم اخلاقی جبرگرایی عطار دربارۀ ماهیّت مفاهیم اخلاقی اشاره کرده‌ایم.

چکیده درخت از دورترین ایام، در اساطیر، آیین‌ها و کیش‌های عرفانی، دارای اهمیت بوده است. بسیاری از اقوام باستانی، آن را به‌عنوان نماد جایگاه خدایان یا خود خدا می‌پرستیدند. در دوره‌های بعدی نیز وسیلۀ صعود به آسمان و یکی از راه‌های برقراری ارتباط با خدایان بوده است. در متون عرفانی، از نماد درخت برای تبیین مفاهیم گوناگون استفاده شده است. تکرار مضمون درخت در اساطیر و عرفان، این سؤالات را برای نگارندگان ایجاد کرد: 1. کارکردهای درخت در عرفان چه ارتباطی با کارکردهای اسطوره‌ای آن دارند؟ 2. نماد درخت از اسطوره تا عرفان، چه مراحلی از دگردیسی را پشت سر نهاده است؟ در این جستار با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، ارتباط میان مضامین عرفانی درخت و باورهای اساطیری بررسی می­شود. مطابق نتایج، برخی از کارکردهای درخت در عرفان که عبارت‌اند از: نمادینگی تجلی‌گاه خدا، معرفت، انسان کامل و آفرینش، صورت تحول‌یافتۀ کارکردهای درخت در دوران اساطیری است. باورهای اسطوره‌ای با رشد فکری بشر، تغییر چهره داده­اند، صورتی معقول یافته‌اند و به شکل متعادل‌تری در ادیان نمود پیدا کرده‌اند. این باورهای تعدیل‌شده، بر اثر مجاورت یا تأثیرپذیری عرفان اسلامی از ادیان و نحله‌های عرفانی قدیمی‌تر، وارد ادبیات عرفانی شده‌اند.

چکیده طبقات‌الصوفیه انصاری و تذکرةالاولیا عطار و نفحات‌الانس جامی، از آثار مهم و مدون تاریخ تصوف هستند که در شرح­حال و رفتار مشایخ این آثار، هدف، محتوا و طرز بیان مشترکی دارند. علاوه­براین، در هرسه آن­ها تحت تأثیر افکار و عقاید و اوضاع روزگار مؤلفانشان، به بخش‌هایی خاص از احوال و رفتار و اوصاف مشایخ توجه شده که از منظرهای مختلف قابل‌بررسی است. ذوالنون مصری یکی از برجسته‌ترین مشایخ صوفیه است که در این پژوهش، با بررسی تطبیقی گزارش تاریخی، وصفی و روایی شخصیت او در این سه اثر درمی‌یابیم که وجه اشتراک هر سه اثر، شناساندن استعلایی شخصیت ذوالنون درجهت تعلیم مبانی تصوف است، اما انصاری در عصر تعصب و مواجهه با درگیری‌های مذهبی و فرقه‌ای آن زمان و در مسیر تکوین مبانی تصوف، ذوالنون را عارفی متشرع و مذهبی می‌داند. عطار با استفادۀ فراوان از کرامات و بهره‌گیری ماهرانه از عناصر داستان، با نگاه انتقادی به روزگار پر از فسادش او را عارفی مبارز و مردمی می‌شناسد. درنتیجه تصویر ذوالنون در اثر عطار، با تصویر او در طبقات متفاوت است. جامی نیز سعی می‌کند بدون توجه به اوضاع اجتماعی خود، ذوالنون را صوفی معتدلی معرفی کند که رسالت تعالیمش، هدایت فرد به‌سوی مبانی اخلاقی است، عارفی معتدل و اخلاق­مدار.

چکیده یکی از وجوه تأثیرگذاری قرآن کریم بر تفسیرهای عرفانی، توجه به بعد زمان و مکان در زندگی بشری است. نظریه‌های گوناگونی در نقد ادبی معاصر به تحلیل سیمای مکان می‌پردازند که از آن میان، نظریۀ افق-منظر میشل کولو در تحلیل تفسیر عرفانی روزبهان کارآمدتر است؛ زیرا این نظریه به‌عنوان شاخه‌ای از نقد مضمونی قادر است مکان را از عنصری در پس‌زمینة روایت، به عنصری نمادین و معنادار تبدیل سازد و جهان‌بینی عرفانی را از خلال تعامل میان انسان و محیط تبیین سازد. با توجه به این امر سؤال اینجاست که چه رابطه‌ای میان مکان-کهف و نگرش عرفانی روزبهان در عرائس‌البیان وجود دارد. به‌اجمال می‌توان گفت روزبهان بیشتر رویکردی پدیدارشناختی به مقولة مکان دارد. غار نمادی از یک خاطرة ازلی است که عارف می‌کوشد در مسیر سلوک خود آن را در قاب‌های مختلفی از مکاشفه‌های خود نمایان سازد. عارف در توصیف قاب‌های خود در یک مکان نمی‌ماند، بلکه از مکانی به مکان دیگر گذر می‌کند. از این‌رو، گاه از کهف بدن به کهف رعایت و سپس به کهف غیرت، روح، محبت و جز آن عبور می‌کند؛ بنابراین می‌توان گفت که مکان در تجربة عرفانی، واقعیتی محصور و عبور ناپذیر نیست، بلکه واقعیتی انعطاف‌پذیر است که عارف را در مسیر صیرورت و سلوک همراهی می‌کند.

از آنجا که قرآن و احادیث نبوی دو خاستگاه اصیل معارف عرفان اسلامی هستند، اهل طریقت برای دست­یافتن به مطالب بلند، در باطن آن‌ها غور کرده­اند و افزون بر آن دو، با تأمل در احادیث قدسی منقول از نبی اکرم (ص) به معارف والایی دست یافته‌اند. یکی از آن احادیث، حدیث قدسی قبا است. در متون عرفانی به روایت از پیامبر روایت شده است: «اولیائی تحت قبائی لایعرفهم غیری.» از آن رهگذر که نسبت­دادن حدیث به پیامبر (ص) از اهمیت حدیث­شناسانۀ والایی برخوردار است، می‌طلبد در یکایک احادیث مروی از رسول خدا (ص) تأمل، و در صحت‌وسقم آن‌ها کنکاش شود و صحیح از ناصحیح آن تمایز صورت گیرد. حدیث قدسی قبا یکی از ده‌ها سخنانی است که با عنوان حدیث قدسی در متون عرفانی جا خوش کرده است؛ درحالی‌که اثری از آن در مصادر حدیثی تشیع و تسنن یافت نمی‌شود. این خود دستمایه‌ای برای تحقیق در صحت و عدم صحت صدور آن از زبان پیامبر (ص) شده است. با توجه به استنباط عرفا از آیه‌های قرآن و زایش حدیث، و با توجه به اصحاب سر که در شأنشان خبر وارد شده است، فرصت می‌یابیم که قائل شویم این سخن از خبر رسول خدا نشئت یافته و سخنی عارفانه است، نه حدیث قدسی.