جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بقاي نفس از موضوعات بحث‌برانگيز و چالشي در حوزه فلسفه است که در اين نوشتار با پرداختن به مفاهيم اساسي آن، اين موضوع از ديدگاه ابن‌سينا و فخر رازي بررسي می‌شود. ابن‌سينا از طريق عدم تعلق ذاتي ميان نفس و بدن، بقاي نفس پس از مرگ را اثبات مي‌کند؛ بدين معنا که فساد بدن، هيچ‌گونه تأثيري در فساد نفس ندارد. فخر رازي نيز بدن را محل تصرف نفس مي‌داند و براي رهايي از شبهه فساد نفس با فساد بدن، معتقد است نبايد نفس را حال در بدن و ساري در آن بدانيم؛ بلکه بين نفس و بدن، مناسبتي از جهت قرب و بعد نيست. بر این اساس، اين دو فيلسوف، بر اينکه نفس ناطقه به عنوان يک موجود مجرد، پس از مرگ باقي است و انعدام بدن، هيچ تأثيري در انعدام آن ندارد، اتفاق دارند.

ابن‌سينا در قامت حکيمي مشائي و با رويکردي عقل‌گرايانه، سه ويژگي را در نبي شرط دانسته و بر آنها استدلال نموده است. از سوي ديگر، قاضي عضد ايجي در کسوت یک الهي‌دان اشعري، ضمن انتقاد از مواضع حکما، پرداختي نص‌گرايانه به مسئله داشته، برگزيده شدن پيامبر را مشروط به هيچ شرطي نمي‌داند. تقابل اين دو ديدگاه، ضعف‌هاي هر دو را به‌خوبي مي‌نماياند و در عین حال نشان مي‌دهد که ديدگاه ابن‌سينا صلابت بيشتري دارد. اين مقاله که در چارچوب کلام تطبيقي جاي مي‌گيرد، به مقايسه ديدگاه‌هاي ابن‌سينا و قاضي عضد ايجي در موضوع ويژگي‌ها و شرايط پيامبر، با روشي تحليلي پرداخته و درصدد پاسخ به اين پرسش برآمده است که تبيين کدام‌يک از اين دو متفکر از ويژگي‌هاي پيامبر، معقول‌تر است و کدام‌يک با اشکالات کمتري مواجه است.

قلمرو اعتبار خبر واحد از مباحث مهم در معرفت‌شناسي ديني است. هرچند نتايج اين بحث در دانش‌هايي چون تفسير، تاريخ و کلام نيز کاربرد دارد، خاستگاه اصلي آن در علم اصول فقه است. نگرش رايج دانشمندان علم اصول آن است که خبر واحد، تنها در حوزه فقه معتبر است. علامه طباطبايي از مخالفان سرسخت اعتبار خبر واحد در تفسير و معارف غيرفقهي است و به اعتقاد او، خبر واحد تنها در محدوده احکام شرعي معتبر است. وي در مواضع مختلفي از آثار خويش به‌ويژه تفسير الميزان به اين مبنا پاي‌بند بوده، از خلال سخنان وي نیز می‌توان چهار دليل بر اين مدعا اصطياد کرد. او مفيد علم نبودنِ خبر واحد، اثر شرعي نداشتن خبر واحد در تفسير و معارف، محال بودن جعل حجيت در حوزه اخبار تکويني و کثرت اخبار جعلي را دلايلي بر اين مدعا ذکر کرده است. علامه اعتبار خبر واحد را در تفسير، منوط به موافقت محتواي اخبار با قرآن مي‌داند. در اين مقاله، هر يک از ادله علامه بررسي و نقد شده است. به نظر می‌رسد ادله اقامه‌شده از جانب ایشان، وافي به مقصود نيست.

در قرون وسطا که جهان غرب در تاريکي جهل و خرافه فرو رفته بود، جهان اسلام در عصر شکوفايي و ترقي (قرون ۱۳ ـ ۸ ميلادي) به سر مي‌برد؛ اما از قرن سيزدهم ميلادي به بعد، علم در بين مسلمانان دچار انحطاط و زوال گرديد. در قرن شانزدهم ميلادي و همزمان با پيشرفت علم در جهان غرب، جهان شرق نیز مشتاق مجهز نمودن خود به علم گرديد؛ ازاین‌رو غرب بدون توجه و در نظر گرفتن فرهنگ و جوامع سنتي شرق، درصدد گسيل نمودن دستاوردهاي خود به آن سرزمين برآمد؛ اما ديري نپاييد که شرقيان دريافتند که علم داراي بستري خنثي نیست و باعث تأثيرات منفي بر پيکره جوامع غربي نيز گرديده که از جمله آنها اليناسيون افراد آن جوامع است. از طرفي، بستر شکل‌گيري فرهنگ غربي بسيار متفاوت از فرهنگ شرقيان بود. اين فهم جديد از علم غربي، انديشمندان و روشنفکران جوامع مسلمان را به تأمل درباره ماهيت اين مسئله واداشت که از میان ایشان، برخي علم مدرن را ناسازگار با اسلام تلقي کردند، عده‌ای با علم مدرن موافق بودند، گروه ديگر در پي تعبيري جديد از اسلام برآمدند و برخي ديگر درصدد بودند علم مدرن را در متن جهان‌بيني اسلامي قرار دهند. پژوهش حاضر، کاوشي نظري در مباني و دلايل دو نگرش «کارکردگرايانه» (Functional) و «نمادگرايانه» (Symbolic) به‌ترتيب در انديشه‌هاي شفاهي سيد حسين نصر و ضياءالدين سردار است که مروري گذرا بر مباني فکري و فلسفي مدل‌هاي «کارکردگرا» و «نمادگرا» درباره علم مدرن خواهد داشت.

حرکت جوهري از اصول بنيادي حکمت متعاليه است که آن را از ديگر مکاتب فلسفي متمايز مي‌کند. نفس به جهت تعلّقي که با عالم طبيعت دارد، مشمول اين حرکت مي‌شود که بروز تحوّل و تغيير، آن را دور از واقع نمي‌سازد. اين نظريه در معرفي و شناخت نفس انسان، بابي جديد را مي‌گشايد که براي فلاسفۀ پيش از ملاصدرا مطرح نبوده است. تبيين علت قابلي دريافت وحي و نحوه تحقق معجزه و کرامت اولياي الهي در سايه اين اصل صورت می‌گیرد. همچنین حرکت جوهري نفس در تبيين موت نيز اثرگذار است. سعادت انسان به کمک اين اصل فلسفي به نحوي ديگر تبيين مي‌شود و در تأمين اين مسير، دو بال ايمان و عمل صالح، نقشي محوري ايفا مي‌کنند. معاد جسماني و مسخ انسان نيز در پرتو حرکت جوهري نفس قابل تبيين خواهد بود.

يکي از باورهاي قطعي مسلمانان اين است که با رحلت پيامبر اسلام| باب نبوت و رسالت براي هميشه بسته شد و پس از آن حضرت، پيامبری ظهور نخواهد کرد (خاتميت). پس از پيامبر اسلام، تبيين و تبليغ دين ازسوی امامان معصوم و اوصيای بحق آن حضرت انجام خواهد شد. خاتميت بر چند پايه استوار است؛ ازجمله اینکه دين اسلام، جاودانه، جامع و داراي مراتب است و کمال دين، آن را جاودانه نموده و پس از طي مراحل و مراتب مختلف به‌عنوان دين کامل در اسلام تجلي يافته است. اکنون این پرسش مطرح است که آیا پيروان قاصر اديان ديگر نيز مانند مسلمانان به دليل برخورداري از حجت و عمل بر طبق دين و آيين خود، استحقاق پاداش دارند يا اينکه تنها معذورند؟ برخي معتقدند پيروان قاصر اديان ديگر، استحقاق پاداش ندارند و تنها معذورند و شماری نيز برآنند که آنها نه‌تنها معذورند، استحقاق پاداش را دارند و به بهشت مي‌روند. اين نوشتار با تأکيد بر معذوريت پيروان قاصر اديان ديگر، نگرش استحقاق پاداش آنان را نقد و ارزیابی کرده است.

ارزیابی نسبت دين با جهان‌بيني و ايدئولوژي از جمله مباحث جذاب و چالش‌زا در مطالعات دين‌شناختی است. اين پژوهش، با رويكرد نظري و تحليلي و با هدف پاسخ به اين دست سؤالات كه آيا ايدئولوژي همسان با دين است يا بخشي از آن، ايدئولوژي‌سازي دين، تعبيري رسا است يا مسامحي، دين ايدئولوژيك چه آثار و پيامدهايي دارد، و واكاوي آرای دكتر شريعتي در اين عرصه تدوين يافته است. نوع تفسير انديشمندان مسلمان و غربي از ايدئولوژي و تلقي شريعتي از آن و ميزان دوري و نزديكي وي به تفسير ايدئولوژي اسلامي، پيامدهاي دين ايدئولوژيك و نقد و بررسي ديدگاه شريعتي در اين زمينه از جمله مباحث اين مقاله است. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد كه ۱. دين، در يك اصطلاح، اعم از ايدئولوژي است؛ هرچند ممكن است جنبه ايدئولوژيك داشته باشد؛ ۲. گاهي نيز دين، معادل ايدئولوژي نيست؛ نظير دين غيرايدئولوژيك در تفسير شريعتي كه به صورت «نهاد» درآمده است؛ ۳. ايدئولوژي لزوماً امري ديني نيست؛ نظير مكتب ماركسيسم كه ايدئولوژي غيرديني است؛ ۴. هرچند دين، معادل ايدئولوژي نيست، رسالت اديان توحيدي فحواي ايدئولوژيك داشته‌اند.

امروزه پديدارشناسي دين، نزد بسياري از دين‌پژوهان مقبول افتاده است. اين روي‌آورد تحت تأثير پديدارشناسي هوسرل، وارد گستره دين‌پژوهي شد. مؤلفه‌هاي بنيادينِ پديدارشناسي دين عبارتند از: توصيف پديدارهاي ديني به‌صورت صرف و عاري از تبيين، تمرکز بر حيث التفاتيِ نهفته در پديدارهاي ديني، مقابله با تحويلي‌نگري، تعليقِ همه پيش‌فرض‌ها و پيش‌دانسته‌ها و تلاش براي شهود ذاتِ دين. پدايدرشناسي دين، فاقدِ همه ابعاد يک نظام شناختاري کامل است؛ لذا نمي‌توان آن را يک دانش مستقلِ بهره‌مند از تعين معرفتي تامّ دانست. پديدارشناسي دين در کارآمدترين حالت صرفاً يک روي‌آوردِ متعلق به مقام گردآوري است، نه یک دانش مستقل و نه روشي براي مقام داوري. توقف در توصيفِ صرف، غفلت از تبيين و توجيه، ناکارآمدي در پيشگيري و درمانِ تحويلي‌نگري، ابتنا بر مفاهيم کلي و مبهم، فقدان الگوي مطالعاتي مشخص و برنامه پژوهشي مدون، فقدان روش‌هاي کارآمد براي سنجش نظريه‌ها در مقام داوري و امعان در مقام گردآوري، موجب ناکارآمدي پديدارشناسي دين به‌منزله منطق فهم دين شده است.

سطوح مختلف معنايي قرآن و ذوبطون بودن آن، امري پذيرفته‌شده در بين فريقين است. برخي ـ به خطا ـ از اين ويژگي منحصر به فردِ کلام الهي، پلوراليسم و تکثر قرائت‌ها را نتيجه گرفته‌اند؛ درحالي‌که از منظر عموم مفسران و انديشمندان، مقصود از بطون قرآن، فهم‌هاي طولي و ذومراتب، غيرمتعارض، روشمند، غير متداخل در حوزۀ نصوص و به‌مثابۀ پشتوانۀ استناد آراي متکثر مفسران و فقيهان مي‌باشد که هيچ‌گونه تلازم و پيوندي با پلوراليسم و تعدد و تکثر قرائت‌ها ندارد؛ ضمن آنکه تکثر قرائت‌ها: اولاً، به تکثر تعارض‌آميز و متناقض، و ثانياً، به حجيت و اعتبار بخشيدن به همۀ قرائت‌هاي ديني و فِرَق مذهبي مي‌انجامد؛ امري که با اصيل‌ترين اهداف انبيا، يعني هدايت الهي، منافات دارد و به سردرگمي و ضلالت بندگان منجر مي‌گردد. بنابراين ذوبطون بودن کلام الهي با پديدۀ تکثر قرائت‌ها، کاملاً متعارض است و به‌هيچ‌رو مولودي به نام تکثر قرائت‌ها و پلوراليسم را در دامن خويش نمي‌پروراند.

در علم کلام، از برهان معجزه در مواردي برای اثبات وجود خداوند بهره گرفته می‌شود. اين مقاله با بررسي نسبت معجزات با براهين خداشناسي، درپی کشف ميزان کارآمدي و توفيق برهان معجزه در کلام اسلامي و الهيات مسيحي در زمینه اثبات وجود خداوند است. روشن ساختن اين مسئله، نه تنها کمک مي‌کند تا جايگاه واقعي برهان معجزه و مدلول آن را به‌درستي دريابيم و موقعيت دقيق استفاده از آن را درک کنيم، مفسر را نیز در تفسير و فهم مدلول واقعي برهان معجزه در تفسير آيات معجزه در قرآن کريم مدد مي‌رساند. در اين مقاله، ابتدا با رويکردي ديني به توصيف معجزه پردخته می‌شود و آنگاه با مطالعه کتابخانه‌ايِ کاربرد برهان معجزه در ميان آثار متکلمان اسلامي و مسيحي، به تحليل نقادانه ميزان قوت و کارآيي اين برهان در مواردي که از آن استفاده شده است، پرداخته خواهد شد.