جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این اثر به مجموعه­ای از شبهات در حوزه ­های کلام اسلامی، علم و فرهنگ زمانه، قصه­ های قرآنی و تاریخ قرآن با استفاده از روش­های گوناگونی چون به­ کارگیری سیاق و استناد به دیگر آیات و در برخی موارد استناد به روایات و زبان و اشعار عرب و روش های انسان­ شناسانه پاسخ داده شده­است.

پژوهش پیش­رو سعی در واکاوی تأثیر و تأثر مبحثی از علم کلام تحت­عنوان نظریه قرآن ازلی از یک­سو و مباحثی از علوم قرآنی از دیگر سو دارد. و با گزارش­گری نظریه قرآن ازلی، به تبیین این فرضیه مهم کلامی پرداخته و ارتباط آن را با 4 مبحث از مباحث علوم قرآنی بررسی می‌نماید. این چهارفصل شامل؛ نسخ، مکّی ‌و ‌مدنی، اسباب نزول و نزول تدریجی می‌باشند.

یکی از اقسام قرائات شاذ قرآن، قرائت منسوب به برخی از صحابه است که حاوی افزوده­ هایی در کلمات قرآنی بودند که در بخش میانی یا فرجامین آیات، حرف، کلمه یا جمله ­ای را در مصاحف خود کتابت کرده بودند که در مصحف رسمی قرآن نبود؛ سه دیدگاه در تعیین نوع و ماهیت این افزوده ­ها مطرح است: قرآن و احرف سبعه، سنّت و قول صحابی، توقف در قرآنیت و عدم آن. بر پایه دو دیدگاه اول و سوم این افزوده­ها در عرضه نهایی قرآن بر رسول خدا، منسوخ اعلام شد و در­نهایت نشانه­ ها و آثار آن­ها در تدوین مصحف امام از سوی عثمان محو گردید. دیدگاه دوم بر حدیث­ بودن این افزوده­ ها تأکید داشته و کارکرد تفسیری برای آن­ها قائل است که بر آرای مفسران، اولویت و ترجیح دارند. مبتنی بر دیدگاه دوم دکتر قثامی در کتاب القراءه المدرجه: مفهومها و أثرها تلاش دارد تقریری متفاوت از این افزوده ­های مصاحف صحابه ارائه نموده و عنوان قرائت مدرجه را برای آن­ها نهاده ­است. در نگاه وی قرائات مدرجه از نوع حدیث مدرج است، زیرا حدیث نبوی یا قول صحابی در­میان آیات درج شده­ است. این دیدگاه به­ رغم امتیازاتی که در تبیین و دفاع از این نوع قرائات ارائه دارد، با مناقشات جدی در مبانی حدیثی، تاریخی و روش ­شناسی روبه ­روست که این مقاله به تحلیل آن­ ها پرداخته­ است.

کتاب روش­شناسی تاریخی در علوم قرآن و حدیث توسط انتشارات دانشگاه قم با تقریظ استاد دکتر صادق آئینه­وند و با مقدمه پرفسور نویورت در 344 صفحه به چاپ رسیده است. این کتاب در چهار بخش تنظیم شده است. بخش اول به تبیین مسئله اصلی می‌پردازد و سعی می‌کند اهمیت و ضرورت موضوع را به‌خوبی روشن کند و ویژگی‌های تاریخ مضاف مورد بحث را در پنج شاخصه کلی تبیین کند. بخش دوم، نگاهی به منابع متداول تاریخی در این حوزه می‌پردازد و این منابع را در سه قسمت آیات تاریخی قرآن کریم، کتاب مقدس و اسرائیلیات بررسی می‌کند. در بخش سوم، به مفهوم‌شناسی استدلال تاریخی پرداخته می‌شود و در ادامه، روش‌های این استدلال از قبیل مسئله‌شناسی، تعمیم، طبقه‌بندی و تاریخ‌گذاری به تفصیل مورد دقت قرار می‌گیرد و استدلال‌های تاریخی در چهار حوزه تفسیر تاریخی، تاریخ تفسیر، تاریخ قرآن و تاریخ حدیث بررسی می‌شود. بالاخره در بخش چهارم به مسئله ارزش‌یابی تاریخی پرداخته می‌شود. در این بخش، مفهوم تحریف و جعل و مفهوم ارزش‌یابی در تاریخ‌نگاری اسلامی تبیین می‌شود و در ادامه دو منبع تاریخی؛ یعنی کتاب مقدس و اسرائیلیات به‌صورت تفصیلی، ارزش‌یابی می‌شوند.

نقد متن سابقه‌ای طولانی دارد؛ یعنی تا زمانی که بوده و تاریخی بوده نقد متن هم بوده­است. حتّی در قدیمی‌ترین نوشته‌های تاریخی که از یونان باستان در اختیار داریم بحث‌های نقد متن داریم. از همان زمانی که متون تاریخی به وجود آمدند مسئلۀ نقد متن نیز به اشکال مختلفی مطرح بود. طبیعتاً در حوزۀ علوم اسلامی هم به­هیچ­وجه این‌طور نبوده که مباحث نقد متون مطرح نبوده باشد و هیچ­کس به این مباحث توجّه نکرده باشد. سؤالی که وجود دارد این است که اگر در حوزه جهان اسلام با پدیدۀ نقد متن مواجهیم ناظر به چه جنبه‌هایی است؟... این کتاب به مسئله نقد می­ پردازد.

بخش زیادی از آیات قرآن کریم به تکالیف شرعی انسان‌ها در موضوعات مختلف اختصاص دارد که این آیات به «آیات‌الاحکام» شهرت یافته­است. مفسران و فقیهان اسلامی از آغاز تدوین تفاسیر آیات‌الاحکام و منابع فقهی به استخراج این آیات از قرآن کریم و تفسیر و استنباط احکام از آن­ها اقدام کرده‌اند؛ ولی ظرفیت تشریعی قرآن بسیار فراتر از کارهای انجام‌گرفته­است و در قرآن کریم آیات و موضوعات متعدد دیگری نیز وجود دارد که مربوط به تکالیف شرعی انسان‌هاست. این تحقیق با پژوهشی نو در­صدد است تا با واردکردن این آیات و موضوعات به حوزه آیات‌الاحکام و مباحث استدلالی فقه، استنباط احکام از قرآن کریم را توسعه دهد و این کتاب الهی را بیشتر به صحنه زندگی عملی بشر وارد نماید.

تفسیر روایی، گونه­ای از تفسیر قرآن است که مبتنی بر احادیث (آثار) نقل شده از پیامبر(ص) و مطالب صحابه و بنا به قولی تابعین است و نیز روش تفسیری در میان امامیه که مبتنی بر احادیث تفسیری پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) است. تفسیر روایی با نام­هایی هم­چون تفسیر نقلی، تفسیر ماثور و تفسیر اثری نیز شناخته می­شود. به­لحاظ تاریخی، تفسیر روایی از جمله کهن­ترین گونه­های تدوین­یافته تفاسیر است. منظور از تفسیر روایی در این کتاب، این است که به وسیله روایت به معنی و مراد آیه برسیم، با قطع نظر از اینکه منابع دیگر برای تفسیر وجود دارد یا ندارد، و درواقع، تفسیر روایی به معنی عام آن مورد نظر است. تفسیر روایی به معنای خاص آن که در آن روایات نقش انحصاری را در تفسیر قرآن ایفا کند، به نحوی که هیچ منبع نقلی و عقلی واقعا توانایی تفسیر آن­را نداشته باشدف در جای دیگری باید واکاوی شود و به تحقیق مستقل نیاز دارد.

کتاب نقش علوم ادبی در تفسیر قرآن به‌پیشنهاد شورای علمی گروه تفسیر و علوم قرآنِ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) به ­عنوان متن آموزشی برای دانش ­پژوهان مقطع کارشناسی رشته تفسیر و علوم قرآن تألیف شده­ است. این کتاب دارای سه بخش است و هر بخشی به‌صورت سلسله درس‌هایی ارائه شده­ است. بخش اول آن در پنج درس، بخش دوم و سوم آن در چهار درس به­ ترتیب به چگونگی نقش‌آفرینی علوم صرف، لغت و نحو اختصاص یافته ­است. در این مقاله بخش اول آن ­جهت دست­یابی به متن آموزشی فاخر و دقیق نقد و بررسی شده ­است. نقدها ذیل دوعنوان مفهومی و محتوایی به روش توصیفی ـ تحلیلی ارائه شده‌است. به­ نظر ما دانش صرف مستقلاً در تفسیر قرآن نقش نمی‌آفریند، بلکه در کنار دانش­ ها و قرائن دیگر به­صورت هم ­افزایی نقش ­آفرین است. آن­چه که در این کتاب به­ عنوان نقش دانش صرف بیان شده در­واقع روش بررسی و تحلیل صرفی واژگان قرآن است نه نقش آن در تفسیر.

در طی سده­های چهارم تا نهم مجری که در نوشته­های غربی به دوره اسلام کلاسیک معروف است، مهم­ترین و تاثیرگذارترین تفسیرها بر قرآن تالیف شدند. کتاب تفسیر صوفیانه قرآن از سده چهارم تا نهم، نوشته کریستین سندز (استاد مطالعات اسلامی در کالج سارالارنس، واقع در ایالت نیویورک)[i] نگاهی به میراث تفسیری صوفیه در این چند سده دارد و به اقوال و آثار صوفیان بزرگی چون سلمی، قشیری، غزالی، رشیدالدین میبدی، روزبهان بقلی و عبدالرزاق کاشانی می­پردازد. این کتاب نخستین پژوهش جامع درباره سهم صوفیان در تفسیر قرآن است و با ترجمه زهرا پوستین­دوز و به­ همت انتشارات حکمت منتشر شده­است. [i] . آثار و فعالیت­های پژوهشی او علاوه بر تصوف و تفسیر قرآن، در حوزه دین و رسانه و الهیات سیاسی است. وی لطائف الاشارات قشیری را به انگلیسی برگردانده و مقاله­های متعددی درباره تفاسیر صوفیانه و آموزش اسلام دارد.

کتاب تفسیر موضوعی قرآن کریم (چیستی و الزامات)، تقریرات درسی آیت­الله محمدرضا مهدوی کنی(ره) در سال تحصیلی 1380ـ1381 است که برای دانشجویان مقطع دکتری رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(ع) با عنوان تفسیر موضوعی قرآن کریم ارائه شده­است.