جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اگرچه مکتب‌اثبات‌گرایی‌حقوقی به‌عنوان گفتمان مطرح در فضای علمی دنیا جای گرفت؛ اما مکتب‌حقوق‌طبیعی نیز همواره مورد اقبال بسیاری‌از اندیشمندان‌جهان قرار‌دارد. با‌بیاناتی‌که از اندیشمندان‌حقوق‌طبیعی عنوان شده است، می‌توان تشابهات میان این نگرش با‌مبانی اندیشمندان‌حکمت‌متعالیه درزمینه ارتباط حقوق و اخلاق عنوان نمود. از مهم‌ترین این تشابهات به پایبندی هرکدام ازدو گروه فوق به اصول‌ثابت‌اخلاقی در حقوق و اذعان به وجود‌ارتباط‌تنگاتنگ این دو دانش می‌توان اشاره نمود. این پژوهش درصدد پاسخگویی به این‌پرسش است که چه نسبتی میان نگرش اندیشمندان در حکمت‌متعالیه و حقوق‌بشرغرب وجود‌دارد؟ فرضیه این پژوهش بر این قرار‌است که اندیشمندان‌حقوق‌طبیعی به وجود‌نوعی حقوق ثابت در نظام‌های‌حقوقی-بشری هستند که آن را فراتر از توافق قراردادی می‌داند و اندیشمندان‌حکمت‌متعالیه نیز علاوه بر الهی‌دانستن حقوق، بر ثابت-بودن اصول‌اخلاقی در نظام‌بشری اعتقاد دارند و مانند حقوق‌طبیعی، عقل را به‌عنوان یکی از منابع سنجش و‌دریافت این اصول ثابت عنوان‌می‌کنند اما قانون‌الهی که جامع اخلاق و‌حقوق است، را در‌جهت رستگار ساختن انسان جامع تلقی‌می‌نماید. مکتب-اثبات‌گرایی نیز برای تشخیص درستی قوانین، نیازی به تطبیق‌قواعد با معیارهای ثابت‌اخلاقی نیست بلکه تنها اراده قانون‌گذار بیانگر صحت یک قانون است. این پژوهش بر اساس روش تحلیلی-توصیفی و بر اساس منابع کتابخانه‌ای گردآوری شده‌است.

تفسیر تسنیم با بهره‌گیری از روش‌های گوناگون تفسیر که بر اساس منابع تفسیر است، دارای روش تفسیر اجتهادی جامع می‌باشد. در این روش جامع، یکی از روش‌ها تفسیر با عقل یا تفسیر عقلی است. آیت الله جوادی آملی در تفسیر ارزشمند تسنیم، با اهتمام به تفسیر اجتهادی جامع، به تفسیر عقلی اهتمام داشته و از عقل برهانی فراوان بهره گرفته است. از دیدگاه ایشان عقل در این جایگاه، نقش «منبع» دارد و تفسیر عقلی در حقیقت، در قبال روش نقلی و مأثور است. نتیجه معرفتی کاربست عقل برهانی و منبعی در تفسیر، نه تنها تأیید معارف قرآنی و نشان دادن هماهنگی قرآن با عقل و عقلانیت در معارف وحیانی، بلکه فراتر از آن، تبیین بیشتر و تعمیق فهم معارف و نیز پرهیز از فهم نادرست یا ناقص و سطحی است. مقاله حاضر که با روش توصیفی- تحلیلی نگارش یافته، چیستی عقل و عقل برهانی و تفسیر اجتهادی جامع را بیان کرده و دیدگاه‌های گوناگون در تفسیر با عقل را ذکر و برخی از ادله قرآنی و روایی آن را بیان نموده است. نکته مهم در این مبحث، توجه به اصول کاربرد عقل برهانی در تفسیر است. عقل برهانی در تفسیر کاربردهای متعددی دارد که برخی از مهم‌ترین آنها عبارت اند از:نقش عقل برهانی به عنوان قرینه صارفه و نفی معنا، نقش عقل برهانی به عنوان قرینه معیِّنه و تعیین معنا، تبیین مفاد و تعمیق فهم، تایید و تقویت مفاد آیه، تخصیص عام و تقیید مطلق و نقد دلالی روایات تفسیری.

یکی از مباحث مهم در مورد عقل، حجیت و نقش آن در فهم و کشف حکم الهی می باشد. تردیدی نیست که شناخت درست از دین، در سایه سار بهره درست از منابع آن دین می باشد. در این مهم چنانچه دین مجموعه ای از اعتقادات، احکام و اخلاقیات بوده باشد راه دست یابی به این امور از منابعی است که توسط دین مشخص می گردد. فقها برای شریعت اسلامی به طور کلّی، چهار منبع مشخّص کرده اند که عبارتند از: قرآن؛ سنّت، اجماع و عقل. در این میان در مورد حجیت عقل در جهت فهم و یا کشف حکم الهی دیدگاههای متعددی مطرح شده، عده ای قائل به عدم فهم و برخی هم ضمن پذیرش حجیت عقل قائل به کشف حکم الهی از سوی عقل می باشند. دراین مهم، از ظواهر برخی سخنان علامه جوادی آملی بر می آید که ایشان قائل به نفی حکم عقل بوده مع الوصف در برخی دیگر از آثار ایشان بر می آید که ایشان عقل را منبعی مستقل در کنار کتاب و سنت دانسته، معتقدند آنچه را که کتاب و سنت بیان نکرد عقل بیان داشته و فتوای آن عین فتوای شرع می باشد. لذا از آنجاییکه فهم این نکته در جهت شناخت جایگاه عقل در کشف حکم الهی به عنوان یک منبع مستقل، مهم به نظر می رسد این تحقیق با روش تحلیلی به بررسی این مواضع پرداخته، یافته های تحقیق بر آن است که عقل از سویی با نگاه به نقل می تواند موفق به درک و کشف حکم الهی گشته و از سویی در کنار نقل خود با تشخیص برخی مصالح و مفاسد می تواند به کشف حکم الهی بپردازد و در حقیقت حکم الهی از دو ابزار نقل و عقل بیان گشته عقل نیز منبعی برای حکم الهی شمرده می شود.

بی‌تردید «حقوق اجتماعی انسان» بسیار مورد پژوهش قرار گرفته است. اما هر پژوهش برمبنای خود به نتایجی رسیده است. در این مقاله درصددیم تا به ارزیابی رویکرد تفسیر انسان به انسان جوادی‌آملی در مسئله «چگونگی تحلیل حقوق اجتماعی انسان» بپردازیم. این پژوهش با استفاده از روش تحلیلی ـ توصیفی انجام شده است. پرسش پیشرو این است که ضرورت شناخت هویت انسان و جایگاه او در هستی برای دستیابی به حقوق اجتماعی انسان چیست؟ از آنجا که تاثیر این تحقیقات بر نحوه تحلیل حقوق اجتماعی انسان، تاثیر مستقیم دارد، پژوهش در این رابطه ضروری می‌نماید. به نظر می‌رسد، پیش نیازی تحلیل چگونگی ارتباط انسان با جامعه، شناخت دقیق از مبانی هستی شناسی انسان و جامعه است. نظر به این رویکرد، شناخت انسان منحصراً به سه مبدأ تصوری: «شناخت هویت، جایگاه و ارتباط انسان با نظام هستی» صورت می‌پذیرد. سپس، برپایه این مبادی تصوری می‌توان به تحلیلی از جامعه دست یافت. نقطه ثقل نگاه این اندیشمند، تجربه و روح اصیل انسانی است که این دیدگاه، با تأکید بر موقعیت انسان در هستی، کرامت ذاتی او و لزوم ابتنای تبیین حقوق اجتماعی بر فطرت، زمینه را برای تحقق جامعه‌ای عادلانه، با نظر به الگوگیری از انسان کامل به عنوان خلیفه الهی، فراهم می‌سازد. تأمل در مقالات نگاشته شده، حکایت از آن دارد که در راستای تحلیل حقوق اجتماعی انسان بر پایه آرای جوادی‌آملی پژوهش‌های متعددی انجام شده است اما کمتر به رویکرد تفسیر انسان به انسان این اندیشمند توجه گردیده است. در این مقاله ثابت شده که این مبنا، یکی از بنیادهای قابل توجه در تبیین حقوق اجتماعی انسان می‌باشد که در این اندیشه بسیار بر آن تاکید شده است.

عرفان شیعی، اگر تعریفی متمایز از سایر عرفان‏ها ارائه ندهد، بی‎تردید، سرچشمه‏های منحصر به فرد (مثل روایات و ادعیه مأثوره با افقهای معرفتی متفاوت) و در نتیجه آموزه‏هایی دارد که در سایر نحله‎های عرفا‎‎نی، تقریبا اثری از آن آموزه‎ها به چشم نمی‎خورد. هدف این نوشتار که با روش تحلیلی ـ توصیفی نگاشته شده آن است که به تبیین مسأله «برائت در عرفان شیعی» به عنوان آموزه‎ای که سایر عرفان‎ها فاقد این آموزه هستند. این مقاله، برائت را در دو قوس صعود و نزول مورد واکاوی قرار داده و به اثبات این فرضیه پرداخته است که برائت در قوس صعود، به عنوان یک مقام سه مرحله‎ای قابل طرح است که سالک الی الله با پیمودن این سه مرحله از غیر خدا بریده می‎شود. در این معنا، برائت عرفانی تفاوت‎های فاحشی با برائت از نگاه متکلّمان شیعه دارد. در قوس نزول نیز، این فرضیه مطرح می‎شود که مظهر «اسم بریء» حضرت زهرا3 است که با تناکح اسمائیه در کنار مظهر اسم ولی یعنی امیرالمؤمنین سبب ظهور اثرات وجودی در عوالم خواهد شد. این مقاله روایات و احادیثی در شأن حضرت صدّیقه طاهره را با همین ذائقه عرفان شیعی و به خصوص مبتنی بر اندیشه‎های عرفانی سه حکیم متأخر تشیع یعنی امام خمینی، علامه حسن زاده آملی و آیت الله جوادی آملی تبیین کرده است.

این مقاله به بررسی داستان حضرت خالد (علیه‌السلام) و تبلیغ «عالم برزخ صعودی» توسط ایشان می‌پردازد. همچنین به تحلیل حکمتی که از طریق غلبه اسم «الصمد» بر قلب ایشان افاضه شد و دعوت قوم‌شان به‌سوی اسم «الاحد الصمد» اشاره دارد. هدف اصلی این پژوهش، واکاوی مفهوم «برزخ» در عرفان نظری، تفاوت‌های میان «برزخ صعودی» و «برزخ نزولی»، و نیز تمایز میان شهود حضرت خالد از مقام «احدیت» الهی با شهود حضرت ختمی‌مرتبت6 از این مقام است. این پژوهش با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و متون عرفانی، به بررسی مفاهیم «برزخ»، «احدیت» و مراتب آن پرداخته‌است. «برزخ صعودی» و «برزخ نزولی» دو مفهوم متمایز در عرفان اسلامی هستند که از نُه جنبه مختلف (از جمله جهت حرکت، غایت، و تجلیات اسماء الهی) با یکدیگر تفاوت بنیادین دارند. شهود حضرت خالد از مقام احدیت با شهود حضرت رسول اکرم6 به سه دلیل، متفاوت است.

«دعا» عبادتی است که خداوند بارها در قرآن کریم به انجام آن امر نموده و استجابت و تاثیر را در ازای آن وعده داده است. پرسش این است که در صورت استجابت، نحوه تاثیر دعا بر اساس مبانی فلسفی چگونه می‌باشد؟ در پژوهش حاضر، با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر آموزه توحید افعالی به این پرسش‌ پاسخ داده خواهد شد و مبانی سه مکتب اصلی فلسفه اسلامی (مشاء، اشراق، حکمت متعالیه) در این باب، مورد تبیین و تحلیل قرار خواهد گرفت. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که فلاسفه مسلمان بر تاثیر دعا به عنوان یکی از اسباب تکوینی و حقیقی نظام هستی تصریح دارند، و با وجود اینکه در نحوه سببیت دعا میان سه مکتب یاد شده تفاوت مبنایی وجود دارد، اما در عین حال با ارزیابی و مقایسه این سه مبنا، این نتیجه به دست می‌آید که نفس در پی دعا آماده پذیرش فیض حق متعال می‌شود تا خداوند که موثر حقیقی و مسبب حقیقی است، خواسته داعی را برآورده نماید؛ از این رو تاثیر و سببیت دعا بر اساس جهان‌بینی هر سه مکتب فلسفه اسلامی در نهایت به خداوند متعال ختم می‌شود.

تقریبا همة اندیشمندان برجستة مسلمان، هم نظریة «تشبیه و تجسم» و هم نظریة «تعطیل و تنزیه صرف» را باطل می‌دانند و بر این باورند که با وجود منزه بودن خداوند از صفات مخلوقات و محدثات، شناخت اجمالی و غیراکتناهی او به نحو حضوری و حصولی امکان‌پذیر است. عرفا نیز تشبیه و تعطیل را باطل، و شناخت اجمالی خداوند را ممکن می‌دانند ولی ایشان، برخلاف سایر اندیشمندان مسلمان، معتقدند که هیچ مخلوقی نمی‌تواند با هیچ‌یک از قوای ادراکی خود، ذات الهی را بدون حجاب ببیند و توصیف کند. از نظر ایشان، آنچه تصور می‌شود شناخت اجمالی و توصیف ذات الهی به حسب ذات است، درحقیقت شناخت اجمالی و توصیف ذات به حسب تعینات و به اندازة تعینات است. این دیدگاه را نه می‌توان «تشبیه» دانست و نه «تعطیل و تنزیه صرف». دیدگاه عرفا در مورد شناخت ذات بما هی ذات، «فوق تنزیه و تشبیه دانستن ذات» است. در نوشتار حاضر، با روش تحلیلی ـ توصیفی، حکم‌ناپذیری ذات را تبیین و بررسی کرده و برخی شباهت‌ها و تفاوت‌های آن را با اندیشة فلاسفه و نظریة تعطیل برجسته، و برخی شواهد عرفانی و نقلی آن را ذکر نموده‌ایم‌.

از جمله اصطلاحاتی که در طول تاریخ عرفان اسلامی همواره مورد توجّه قرار عارفان الهی بوده است، دو اصطلاح کمال جلاء و استجلاء است. گرچه برخی از ریشه‌ها و معانی مشابه آن در متون دینی یافت می‌شود، لکن می‌توان چنین گفت که واضع این دو اصطلاح عارفان بوده‌اند. صدرالدین قونوی از جمله عارفانی است در تبیین این دو اصطلاح کوشیده است که درواقع می‌توان چنین گفت که نخستین عارفی بود که به طور صریح به توضیح آن پرداخته است. پس از وی فرغانی دیگر پیرو مکتب ابن‌عربی، به طور تفصیلی سعی در تبیین و توضیح این دو اصطلاح کرده است. وی رابطۀ میان کمال اسمائی و کمال ذاتی را به طور دقیق مورد تبیین قرار داده و لوازم این دو مفهوم را به طور تفصیلی مورد بحث قرار داده است. فناری نیز همین تحلیل وی را مورد پذیرش قرار داده است. نگارنده در این مقاله کوشیده است که تعاریف مختلف این دو اصطلاح و لوازمی که برخی از عارفان الهی از تبیین این دو مفهوم بیان نموده‌اند را توضیح دهد، از این جهت ارائۀ تعریفی واحد از این دو اصطلاح دشوار خواهد بود. در این مقاله به روش تحلیلی- تطبیقی رویکردهای مختلف عارفان الهی در این‌باره مورد تبیین قرار خواهد گرفت.

آیت‌الله عبدالله جوادی‌آملی دارای جامعیت ‌نسبی در دین‌شناسی و نیز در پردازش مسایل کلام‌سیاسی است. وی دارای آثار متنوع و متکثر در اضلاع مختلف علم دینی از جمله حیطه‌های کلامی- ‌سیاسی است که وی را شخصیتی شاخص ساخته است. مقاله بر پایه چارچوب روشی هرمنوتیک قصدگرای اسکینر با دخل و تصرفاتی به واکاوی تاثیرات اساتید بر شخصیت علمی آیت‌الله جوادی‌آملی(با تاکید برکلام‌سیاسی) به عنوان مقو‌له‌ای ذهنی-عینی می‌پردازد. بر این پایه سوال اصلی آن است که تاثیر اساتید و آموزگاران بر شخصیت ‌علمی آیت‌الله جوادی آملی(با تاکید بر کلام‌سیاسی) چیست؟ فرضیه بر این مبنا استوار است که اساتید و آموزگاران در آمل، تهران و قم تاثیر اساسی در شکل‌گیری شخصیت‌علمی آیت‌الله جوادی‌آملی به‌ویژه در کلام‌سیاسی داشته و در تکوین اندیشه‌های وی سهم مهمی ایفا نموده است. سیرت‌شخصی اساتیدش بر سیرت‌شخصی او بازتابی جدی داشته است. در میان اساتید آیت‌الله جوادی‌آملی، علامه طباطبایی و محمدتقی آملی آن‌گونه که در کلام وی هویداست بیشترین تاثیر علمی و شخصیتی همه‌جانبه و جامع بر وی داشته‌اند. الهی‌قمشه ای جوانه‌های گرایش به تفسیر قرآن را در وی پرورانده است. شعرانی گرایشاتش به کلام را تقویت کرده است. فاضل‌تونی فلسفه‌ورزی را در وجود او شعله‌ور ساخته است. امام‌خمینی علاوه بر اصول‌فقه، در شکل گیری شخصیت اجتماعی و سیاسی برون‌گرای او موثر است. محقق‌داماد قوام فقهی او را برمی‌سازد و میرزاهاشم آملی آن را ورز می‌دهد. علامه طباطبایی توامان هم شاگرد‌نگر جمعی و هم درس‌نگر فلسفی است که هم شاگردپرور است و هم بینش خود را در عمق وجود آنان مستولی می سازد.