جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محور اصلی حکمت متعالیه و مبنای بسیاری از نظریات صدرالمتألهین، نظریه اصالت وجود است. این نظریه در آثار متعدد صدرا وجود دارد و نزد شارحین نیز مورد تفسیر و تبیین‎های گوناگون قرار گرفته است. می‎توان حداقل سه تفسیر مهم از این نظریه را برشمرد که هرکدام تقریر خود را به صدرا نسبت داده‎اند. تفسیر نخست معتقد است ماهیت به تبع وجود در خارج موجود است و تحقق ماهیت در خارج حقیقی است. در تقریر دوم، ماهیت حدّ وجود دانسته شده است که به عرض وجود، در خارج موجود می‎شود و موجودیت ماهیت در این تفسیر، اعتباری است. برداشت سوم، موجودیت ماهیت در خارج را مجازی و جایگاه ماهیت را ذهن می‎داند به گونه ‎ای که در خارج، تنها و تنها وجود، متحقق است و ماهیت، ظهور عقلی و ذهنی وجودهای محدود است. در پژوهش حاضر، دو فرضیه مطرح و پی-گیری می‎شود: اول اینکه عامل اصلی پیدایش سه دیدگاه متفاوت درباره نظریه‎ی واحد اصالت وجود، عبارات متفاوت خود صدرالمتألهین و تبیین‎های گوناگون ارائه شده از جانب خود ایشان است؛ دوم آنکه شواهد فلسفی دیگری از سایر نظریات صدرا می‎تواند تأییدی بر تفسیر سوم از نظریه اصالت وجود بوده و گویا در دیدگاه نهایی وی ماهیت صرفا، وجودی مجازی دارد. در تبیین فرضیه اول، عبارات همخوان و سازگار با هر دیدگاه را مطرح و منشأ آن را در تعابیر صدرا نشان می‎دهیم. در اثبات فرضیه دوم، از مسأله وجود رابط از دیدگاه صدرا بهره خواهیم برد. ماهیت نداشتن وجود رابط و ربط بودن ممکنات نسبت به حق تعالی، تفسیر سوم اصالت وجود را به عنوان نزدیکترین تفسیر به رأی حقیقی صدرالمتألهین تأیید می‎کند.

کیفیت و نحوه وجودی نفس از مسائل چالش برانگیز فلسفی کلامی است. فلاسفه و بیشتر متکلمان با تمسک به ادله عقلی و نقلی از تجرد نفس دفاع کرده‎اند؛ در مقابل، اغلب دین‎پژوهانِ نقل‎محور نیز با تأکید بر ادله نقلی از جسمانیت نفس جانب داری می‌کنند. با توجه به این تقابل، در این مقاله تلاش شد تا ادله نقلی مسأله به صورت مستقل مورد ارزیابی قرار گیرد. نویسنده برای نیل به این مهم، از نظرات آیت‎الله جوادی آملی بهره جسته و با روش کتابخانه‎ای، ابتدا مهم‎ترین ادلّه نقلی تجرد نفس را استخراج و سپس تحلیل و ارزیابی نموده است. نتیجه مقاله به روشنی نشان داده است که بر خلاف دیدگاه دین-پژوهانِ نقل‎محور، بیشتر ادله نقلی مورد استناد فلاسفه، به ویژه با تبیین و تحلیل آیت‌الله جوادی‌آملی، بر تجرد نفس دلالت دارند.

در آثار ابن‎سینا، به برهانی بر ضرورت نبوّت اشاره شده است که نه خود او و نه حکما و متکلمین دیگر، آن را به صورت کامل تقریر نکرده‎اند؛ اما از آنجا که ابن‎سینا به اصل برهان اشاره نموده و همه مبانی و مقدمات آن را در آثارش آورده، می‎توان برهان را به او نسبت داد. در این مقاله کوشیده‎ایم برهان مذکور را به روش عقلی تقریر و مبانی آن را تحلیل نماییم. این برهان مبتنی بر مبانی ذیل است: وجود کائنات و انسان‎ها، آمیخته بودن آن‎ها به شر، مقصود بالتَبَع و غایت ضروری بودن شرور، غایت بالذات بودن انسان کامل و عقل قدسی، مقدمه بودن و سببیت موجودات مادی و عموم انسان‎ها برای وجود پیامبر بعنوان انسان کامل. نظر به مقدمات به کار گرفته شده در این برهان می‎توان آن را استدلال بر ضرورت نبوت ازطریق «مقصود بالعرض (یا: تبعی/ طفیلی) بودن موجودات طبیعی (یا: کائنات)» برشمرد، و یا برهانی از طریق «غایت بالذات بودن وجود نبی»، و یا تبیینی از طریق «وقوع شر» نامید. در این استدلال، وجود شر، تکیه‎گاهی برای اثبات ضرورت نبوت قرار گرفته است و بدین‎ترتیب از آنچه که معمولا چالشی برای دین‎داری تلقی می‎شود به مثابه فرصت استفاده شده است. با توجه به شواهد قرآنی و روایی دال بر مبانی این برهان، می‎توان آن را برهانی مُلهِم از معارف اسلامی(یا: نقلی) نیز دانست.

< p class="a" dir="RTL">«اصل واقعیت» در دیدگاه آیت­الله جوادی آملی قضیه بدیهی اوّلی است. با توجه به جایگاه قضیه بدیهی اوّلی در بنای معرفت، شناخت مصادیق آن در معرفت‎شناسی، مهم و اثرگذار است. این مقاله، برپایه روش کتابخانه‎ای در گردآوری اطلاعات به همراه تحلیل عقلی، «اصل واقعیت» را در اندیشه استاد جوادی آملی شناسانده است. در این تحقیق، مفاد «اصل واقعیت» و چرایی بدیهی اولی بودن آن تبیین و منشأ ادراک «اصل واقعیت» نمایانده شده است؛ سپس برای شناساندن فراگیرترِ ارزش معرفت‎شناختیِ این اصل، نسبت آن با «اصل امتناع تناقض» از منظر آیت­الله جوادی آملی بررسی شده است. این پژوهش نشان داده است که بداهت «اصل واقعیت» به معنای بداهت تحقق واقعیت یا وجود مطلق در خارج نیست، ازاین‎رو افزون‎بر یافت‎های معرفت شناختی، در ساحت هستی­شناسی نیز نتایج اثرگذاری فراهم‎آورده است.

علم و معرفت در نظام فلسفی صدرالمتالهین از سنخ وجود است؛ هستی و معرفت دو جزء لاینفک‎اند و علم از دید وی به لحاظ عینیت و تحقق در عالم هستی در کنار سایر موجودات عالم قرار می‌گیرد. صدرا هویات معرفتی را نه‌تنها به خاطر ذهنی‌ بودن‌شان به مراتب پایین‌تر هستی تنزل نمی‌دهد، بلکه به دلیل مجرد بودن‌شان ارزش وجودی آن‌ها را از جهان طبیعی هم بالاتر می‌داند. در این مقاله نشان داده شده است که چگونه هر طبقه‌ای از عالم هستی ما‌به‌ازایی در عالم معرفت داشته و هر مرتبه از معرفت نیز با مرتبه‌ای از عالم هستی متناظر است؛ ادعای مقاله این است که نوعی تناظر یک‌به‌یک و تابع دو‌سویی ریاضی بین آن‌ها برقرار است؛ لذا ابتدا به شرح اجزا و مراتب عالم هستی در سلسله تشکیکی وجود و سپس به مراتب معرفت در اندیشه صدرا پرداخته شده و در نتیجه با رویکردی سمانتیکی، رابطه ریاضی تابع دو‌سویی نظام هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی او نمایان شده است.

علوم انسانی در غرب بر بستر متافیزیک و بر بنیاد سوبژکتیویته به ظهور رسیده است. سوبژکتیویته حکایت از رخدادی دارد که در آن ذات انسان تغییر یافته و انسان مبدل به سوژه شده است. هدف اصلی مقاله پیش‎رو بررسی امکان تحقق علوم انسانی در حکمت صدرایی است. روش این پژوهش مبتنی بر پدیدارشناسی هرمنوتیکال است که می‎کوشد چگونگی پیدایش امری را با هویدا ساختن بنیاد آن مورد کنکاش قرار ‎دهد. مطابق این رویکرد تنها در صورتی می‎توان انتظار تحقق علوم انسانی در امتداد تاریخی حکمت صدرایی داشت که، حکمت صدرایی نیز حاوی عنصر سوبژکتیوته باشد. نویسندگان معتقدند حکمت صدرایی از این عنصر برخوردار است. لذا از رهگذر روش پدیدارشناختی دو شاهد بر این مدعا اقامه شده است. محور شواهد مطرح شده تمایزی است که حکمت صدرایی در قبال عرفان نظری و حکمت سینوی دارد؛ شواهد مطرح شده نشان داده اند در نتیجه تحولاتی که حکمت صدرایی داشته، ذات حق از راز آمیزی و تعالی که در حکمت سینوی و عرفان نظری دارد به‎در آمده و به چنگ آگاهی می‎رسد.

بحث از آزادی، امکان و لوازم تحقق آن یک امر فلسفی است. یکی از مسائل مهم مدرنیته نیز بحث درباره آزادی انسان است. معنای آزادی در طول تاریخ مدرنیته دستخوش تغییر و تحولات بسیاری شده است اما می‌توان گفت ملاک محوری آزادی انسان در مدرنیته نوعی خودتعین‌بخشی انسان است؛ البته خود این ملاک نیز تغییر و تقریرهای مختلفی به خود دیده است. طرح آزادی در اندیشه مارکس با تحقق پراکسیس و ظهور انسان اجتماعی امکان‎پذیر می‎شود؛ انسانی‌که معنای زندگی را در خودتحقق‌بخشی و در قالب کار یافته است. از نظر مارکس ظهور پراکسیس غایت آزادی و تاریخ بوده و روایت تاریخ چیزی جز عمل آفرینش انسان نیست، پس ظهور پراکسیس با ظهور جامعه و تنها در وجهی اجتماعی امکان‌پذیر است.

بسیاری از مفاهیم پدیدارشناسی هوسرل، نخستین بار، در کتاب پژوهش‌های منطقی معرفی می‌شوند و حیث التفاتی کانونی ترین مفهوم این اثر پدیدارشناختی است، البته، ایده حیث التفاتی نه تنها در مراحل مختلف اندیشه‌ی پدیدارشناختی هوسرل جایگاه محوری خود را حفظ می‌کند، بلکه در همه‌ی جریان‌ها و مکاتب پدیدارشناسی محلِ توجه و اعتنا قرار می‌گیرد. نظریه حیث التفاتی دارای ابعاد گوناگون است و هوسرل در پژوهش‌های اول، پنجم و ششم جنبه‌های متفاوت این نظریه را می‌کاود، هرچند، ثقل مباحث در دو پژوهش آخر قرار دارد. ساختار حیث التفاتی از سه برهه‌ی کنش التفاتی، ابژه التفاتی و محتوای التفاتی فراهم می‌آید. کنش التفاتی به ساده و پیچیده تقسیم می‎شود و در آن دو لحظه‌ی کیفیت و ماده از هم تفکیک می‌گردد؛ وحدت و یگانگی آن‌دو ذات التفاتی کنش را تحقق می بخشد.اما حیث التفاتی صرفا به این حیث تقلیل‌پذیر نیست، بلکه ذات التفاتی تنها وجه خاصی از این نظریه است و انواع دادگی ابژه و نحوه‌های متفاوت آشکارگی آن بعد دیگر این نظریه را هویدا می‌سازد. روی این ملحوظ، تحلیل همه جانبه‌ی حیث التفاتی مستلزم فراروی از دوگانه کیفیت و ماده کنش است، چون در هر کنش با دو بخش مواجهیم، یکی معطوف بودگی به ابژه یعنی ذات التفاتی کنش و بخش دوم ناظر به چگونگی دادگی ابژه است؛ دادگی ابژه شامل دادگی نشانه‌ای، ایماژی و شهودی، اعم از شهود حسی و مقوله‌ای، می‌شود. در این مقال تلاش می‌شود با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی، ابعاد و زوایای متفاوت این نظریه تبیین و تحلیل گردد.

فیاض لاهیجی فیلسوف و عارف عصر صفوی، از شاعرانی است که در سبک هندی اشعار فروانی سروده است. این دو آبشخور فکری و هنری، در تلاقی با یکدیگر گونه‌ای از شعر را پدید آورده‌اند که از جهتی منحصربه‎فرد است. در مقاله نشان خواهیم داد که اشعار او هم از نظر فنی درحد قابل قبولی از معیارهای زیبایی‌شناختی قرار دارند و هم از نظر محتوایی مطابق دیدگاه‌های اصیل کلامی، فلسفی و عرفانی شیعه هستند. بررسی این دو جریان هم‌نشین تاثیر فن شعر و فلسفه را در یکدیگر نشان داده و آنچه باعث شکل‌گیری فرم و محتوای خاص در اشعار ایشان شده‌ را نمایان می‎کند. برای این منظور، این تحقیق جنبه‌هایی از موسیقی درونی و بیرونی اشعار او را با محتوای غزلها و قصیده‌ها که مبتنی بر دیدگاههای ویژه معرفتی وی هستند مقایسه کرده است.