جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برخی مفسران برای وجود عالم ذر به آیه ۱۷۲ سوره اعراف استناد کرده‌اند؛ ولی برخی، معنای واژگان و ظهور آیه را مخالف این ادعا می‌دانند. پژوهش حاضر به روش توصیفی– تحلیلی و با هدف یافتن ترجمه صحیح و مطابق با شواهد سیاقی است تا پاسخی برای این پرسش بیابد که مناسب‌ترین ترجمه آیه 172 سوره اعراف بر پایه ساختار و انسجام متنی سوره اعراف چیست؟ بر این اساس، با اصل قرار دادن معنای ظاهری واژگان آیه، به تبیین انسجام و ارتباط آیات سوره اعراف پرداخته و به این نتیجه می‌رسد که محور اصلی این سوره، دعوت به تبعیت از قرآن کریم و انذار مخالفان این دعوت است و به همین منظور، عاقبت انکار دعوت حق را از حضرت آدم تا نبی خاتم بیان نموده و در آیه 172 به یک جمع‌بندی می‌رسد و می‌فرماید: (ما فرزندان حضرت آدم را نسل به نسل پدید آوردیم و آنان را (پس از ارسال رسولان و بینات و اتمام حجت) شاهد خودشان قرار دادیم بر اینکه آیا من خدایتان نیستم؟ و آنان گفتند بله ما شهادت می‌دهیم. این اقرار به خاطر این است که در قیامت نگویند ما جاهل به آن بودیم). این ترجمه، نه بر عالم ذر دلالت دارد و نه بر ندای فطری؛ بلکه اقراری عقلی است که بر اساس مشاهدات آیات و بینات انبیاء الهی شکل گرفته است.

این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی دیدگاه ملاصدرا در خصوص درختان فرازمینی مذکور در قرآن کریم و تبیین، تحلیل و ارزیابی مبانی او در این زمینه می‌پردازد. «شجره زیتونه»، «سدره المنتهی»، «طوبی»، «شجره طیبه»، «زقوم» و «شجره ممنوعه» در قرآن به حقایق و اموری فرازمینی اشاره دارند و تعیین معنا و جایگاه وجودی آن‌ها در قوس نزول و صعود اهمیت دارد. ملاصدرا با مبانی هستی‌شناختی، انسان‌شناختی، شناخت شناختی، زبان‌شناختی و کلامی خاص خود به تفسیر و تأویل آن‌ها پرداخته است. ذو مراتب دانستن واقعیت و تناظر مراتب آن با مراتب حقیقت انسان، مدارج معرفت و بطون قرآن و نیز اتخاذ روش چند منبعی در تفسیر و تمثیلی دانستن متون دینی و تاویل آن‌ها این امکان را در اختیار او قرار می‌دهد تا به جمع میان معانی تفاسیر و تاویلات گوناگون درباره این درختان بپردازد، هرچند ممکن است تطبیق اصول حکمی و عرفانی با اشارات قرآنی نوعی تأویل و عبور از تفسیر به شمار آید و بنابراین از دیدگاه بعضی فاقد مبنای درست تفسیری و مستندات محکم قرآنی قلمداد شود.

پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش و کارکرد مؤلفه سیاق در تحلیل معنایی پنج سوره اذائیه اخروی «الواقعه، التکویر، الانفطار، الانشقاق، الزلزال» به منظور شناخت بیشتر فهم آیات و هشدارهای الهی در آیات این سور در موضوع قطعیت وقوع قیامت و حقانیت حسابرسی اخروی تنظیم شد‌ه‌است. بررسی‌ اجمالی از حیث ابعاد معنایی و محتوایی سور مذکور معلوم می‌دارد که هر پنج سوره، دارای ساختار مشترک در مطلع آیه آغازین با اذای ظرفیه شرطیه، ذکر جواب شرط قطعی‌الوقوع (به صیغه ماضی) مطابقت مفهومی و مصداقی برخی واژگان مشترک، هماهنگی مضامین هر سوره با اهداف آن، و مشتمل بودن توصیفات مربوط به متعلقات اذا و جزای شرط در این سور، غالباً از حیث مضمون مشابهت دارند. این امر علاوه بر دلالت تناسب آیات این سوره‌ها، به نوعی ارتباط معنادار محتوایی آنها را دربر میگیرد. نقش سیاق با توجه به دلالت معنایی الفاظ و تعابیر خاص آیات این سوره‌ها(با تطبیق بر آراء تفسیری علامه طباطبایی و سید قطب)، عموماً مشتمل بر توبیخ و تهدید و انذار منکران قیامت و حسابرسی روز جزاست که گاه با لحن تهدید و انذار و گاه همزمان با لحن تنبه و تأکید و استعمال تعابیر خاص و استفهامات و سوگندهای متناسب و در همراهی با استدلالات محکم در قالب برهان مطرح شده تا هدف مهم معرفتی برگرفته از نزول این دسته از سور که همانا ارشاد الهی در اثبات حقانیت وقوع قیامت و بازگشت منکران بعث و حسابرسی به سوی حق و نیز هشدار نسبت به کیفر و پاداش اخروی است، به طور ثمربخشی متجلّی گردد.

هم‌حضوریِ محتوایی برخی آثار ادبی با آیات قرآنی، بر فخامت و ارزش ادبی آنها افزوده است. نفثه‌المصدور، اثر زیدری نسوی از منابع ادبی- تاریخی دورة خوارزمشاهی با کاربرد یکصد و سی آیه نمونه‌ای از آنهاست. روایت زیدری از جهات همسان‌سازی، تناسب‌آفرینی، همپایگی موسیقایی و آوایی، نوعی هم‌حضوری و بینامتنیّت با قصّه‌های قرآنی ایجاد نموده است. زیدری با انواع سازه‌های هنری هم در روساخت و هم در ژرف ساخت اثرش با توانمندی از قرآن بهره گرفته و توانسته با استفاده از بن‌مایه‌های قرآنی به شیوة اقتباس و تلمیح و استشهاد، حوادث روزگارش را با قصه‌های قرآنی، همسو و همسان نماید. موضوع «همسان‌سازی قصه‌های قرآنی با متن در روایت‌گری زیدری» پژوهشی است با هدف کشف هم‌ترازیِ زمینة حکایات زیدری و قصص قرآنی و روابط بینامتنی آنها به‌منظور دریافت بهتر مفهوم متن، دستیابی به دانش قرآنیِ نویسنده و شگردهای کاربست قصه های قرآنی در این اثر نثر فنّی. چنانکه از این منظر، مبانی اعتقادی نویسنده شامل روح پایداری، باور به نصرت الهی، تغییرناپذیری سنّت‌ها، اندیشه‌های تقدیرگرا، جبرگرا و توجه به آموزه‌های حکمی، اخلاقی آشکار شود و از دیگرسو خوانش تازة کتاب نفثه‌المصدور و واکاوی متن زیدری با رویکرد قرآنی صورت گیرد. پژوهش حاضر به شیوه اسنادی و با روش تحلیل محتوا انجام گرفته است.

امروزه بهره‌گیری از دانش‌های روزآمد، روشی مهم برای تحلیل متون دینی ـ مذهبی به شمار می‌آید. ساختار زبانی قرآن، به نحوی است که از بهترین مسیرها برای انتقال پیام بهره برده است. مطالعات «نشانه‌شناسی» با رویکردهای متفاوت ازجمله دانش‌های روزآمد در دنیای معاصر است. ساختار الگوی تنشی، یکی از الگوهای نشانه‌شناسی مربوط به دوران پساگریماسی است. در این رویکرد، نشانه‌ها همراه با مفاهیم و معانی پیوند برقرار کرده و به مقولاتی سیال و پویا تبدیل می‌شوند. پژوهش حاضر برآنست تا با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی، چگونگی تشکیل فرآیند گفتمان در سوره واقعه را با بهره‌گیری از الگوی تنشی بررسی کند. سوره واقعه به لحاظ سیاق‌بندی خاصی که دارد مورد توجه است. در این سوره گفته‌پرداز در سیاق‌های تکراری به لحاظ ساختاری گفته‌یاب را به دنبال فضای گفتمانی خود می‌کشاند. بدین معنی که سیاق‌های سوره الگویی تکرار شونده دارند. به نظر می‌رسد در همه آنها سخن با فشاره عاطفی بالا شروع شده و به سمت گسترش فضای جهان گفته‌ای و افق‌های شناختی پیش رفته و از الگویی نزولی تبعیت می‌کند.

بافت را می‌توان مطمئن‌ترین و مهم‌ترین ابزار مفسّر برای ورود به تحلیل متون به‌ویژه سوره‌های قرآن دانست. تعابیری چون: زمینه، بافت، بافت موقعیتی و بافتار و اصطلاحاتی چون مقام، شأن نزول و اسباب نزول در سنت تفسیر قرآن مواردی هستند که در ذیل معنایی سیاق یا بافت قرار می‌گیرند. «جرجانی» (471ق) از جمله افرادی است که بیش از هزار سال پیش، نظریاتی در عرصه بافت شناسی متن ارائه داد؛ که دانشمندان غربی متاخر از او بدان دست یافتند و در زبان شناسی همان نظریات را به مثابه نظریه علمی جدید ارائه دادند. این مقاله می‌کوشد تا با شیوه توصیفی – تحلیلی به معرفی برخی از نظریات جرجانی در باره مقوله بافت بپردازد و با تطبیق آن با سوره مبارکه کهف به راستی آزمایی نظریات وی بپردازد. از رهآورده های این پژوهش آن است که در سوره کهف به کارگیری الفاظ و ارتباطات معنایی آن با سایر اجزاء جمله، ترکیب-های نحوی و دلالی، تقدیم و تاخیر و همچنین حذف از جمله موارد بافت ساز این سوره‌اند، بافت هایی که با موقعیت‌های اجتماعی و رخدادهای تاریخی و ویژگی‌های روحی و روانی شخصیتهای سوره کهف همسو هستند و با اهداف اصلی این سوره یعنی طرح گفتمان توحید و معاد همردیف شده‌اند. همچنین «اقتضای حال و مقام » -که در نظریه بافت شناسی معاصر به بافت موقعیت متن اشتهار دارد- با مقوله وصل و فصل مورد نظر جرجانی همسان است.

داستان تولد، پیامبری و حتی عروج حضرت عیسی(ع) از موضوعاتی است که به صورت مجمل در آیات قرآن کریم بیان شده است. آیه ی 55 سوره آل عمران، به صورت کلی به داستان توفی و عروج اشاره نموده است. باتوجه به اینکه «توفی» بر وجوه گوناگونی دلالت دارد؛ از اینرو چالش گاه مفسران اعم از شیعه و سنی برای نیل به معنای صحیح آن بوده است و هرکدام از مفسران برپایه ی منهج و روش تفسیر خود به بیان معنای آن پرداخته اند. پژوهش حاضر با هدف مداقه در این آیه و ارائه دیدگاه های فریقین در مورد آن از رهگذر مطالعات کتابخانه ای، به احصای بیش از 40 تفسیر مهم شیعی و 50 تفسیر مهم اهل سنت و سپس جمع آوری و تطبیق داده های آنها به روش توصیفی – تحلیلی پرداخته است تا بتواند نظر برگزیده از میان آرای مفسران شیعه و سنی را بیان نماید. جستجویِ تطبیق آرای مفسران فریقین، نظر برگزیده مفسران معاصر شیعی را در مورد عدم تقدیم و تأخیر فراز مذکور در مورد توفی روح و جسم حضرت عیسی(ع) با هم حکایت می نماید و رفعت معنوی ایشان از زنده بودن ایشان با توجه به اضراب حرف «بل» در ابتدای آیه 157 سوره نساء:« بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَیْهِ» خبر می دهد. ضمن اینکه روایات دال بر رجعت ایشان در حکومت حضرت مهدی(عج) در صورت صحت، این نتیجه را تقویت می نماید.

نوشتار حاضر که به تحلیل تفسیر فراتاریخی قرآن کریم می‌پردازد، با تأکید بر دیدگاه‌های علامه طباطبایی و آیت الله معرفت به انجام رسیده است. در قرآن پاره‌ای از گزاره‌های حقیقی وجود دارد که به‌طور ذاتی عمومیت دارند و در عصر نزول ناظر به مصادیق آن عصر بودند و در اعصار دیگر می‌توانند بر مصادیق دیگر قابل انطباق باشند. همچنین پاره‌ای از گزاره‌های قرآن خارجی‌اند و فقط ناظر به مصادیقی هستند که در عصر نزول وجود داشتند؛ اما از چنین گزاره‌هایی نیز می‌توان با الغای خصوصیت به‌گزاره‌های عام دست یافت که شامل مصادیق اعصار دیگر هم باشد. برخی از مهم‌ترین مبانی این تحقیق، جهان شمولی قرآن، برخورداری قرآن از بطون و همراهی با مقتضیاتِ تمامِ اعصار بر اساس زبان فطری و هدایت‌گری؛ نظریه‌های نسخ‌های مشروط وتمهیدیِ آیت الله معرفت و نیز رابطه‌ی جامعیت قرآن و ختم نبوت است.

دانش مفردات، با هدف خدمت به فهم واژگان و عباراتِ دشواریاب قرآنی بنیان نهاده شد. پیشینۀ بنیان‌گذاریِ این دانش، به سدۀ دوم هجری بازمی‌گردد. نخستین آثار تفسیری نگاشته‌شده در جهان اسلام، به‌واقع کتابهایی در جهت تفسیر و تبیین مفرداتِ دشوار قرآنی بوده‌اند که در قالب غریب القرآن‌ها، معانی القرآن‌ها و مجاز القرآن، پا به عرصۀ نشر نهادند. دانش مفردات خود از زیرشاخه‌هایی تشکیل شده است؛ «وجوه القرآن» یکی از کهن‌ترین و مهم‌ترین شاخه‌های دانش مفردات به‌شمار می‌رود. «وجوه قرآنی» به معانی مختلف واژگان یا عباراتی از قرآن اطلاق می‌گردد که در سیاق‌های مختلف قرآن معانی مختلفی دارند. بی‌شک بدون توجّه بدین مهم، دست‌یابی به فهم درست واژگان و عبارات قرآنی فراهم نخواهد بود. نگاهی به میراث روایِ اهل بیت (ع) نشان می‌دهد که حجم گسترده‌ای از «وجوه قرآنی» در دو سطح مفردات (420 واژه) و عبارات (60 عبارت) تبیین و تفسیر گشته است. نظر به جایگاهِ الهیِ خاندان وحی، و پیشوایی ایشان در عرصۀ سخن‌دانی، بهره‌گیری از نظرات صائب این پیشوایان، نقش مؤثری در مقابله با کژفهمی‌ها در فهم واژگان قرآن و تأویلات ناروا از عبارات قرآنی دارد. در گذار تاریخ اسلام، عالمان بسیاری در این موضوع، آثاری نگاشته‌اند، امّا با وجود تنوّع و تعدّد آثار موجود در این زمینه، در هیچ‌‌یک از آن‌ها دیدگاه‌های خاندانِ وحی که نقش مهمی در دست‌یابی به فهم صحیح از قرآن دارند، انعکاس نیافته است. ...

فهم حقیقت زبان قرآن، نیازمند اندیشه‌ورزی تام، در چالش‌گاه‌های «درون متنی» و «برون متنی» این کتاب است. این نوشتار، با ورود به عرصه‌ی «هرمنوتیک»، ضمن بررسی اجمالی این علم، جدّی‌ترین شبهات و چالش‌های «هرمنوتیک متن»(به طور خاص: هرمنوتیک فلسفی) را، مورد نقد و ارزیابی علمی و عقلی قرار داده و تلاش نموده است تا با تعدیل نگاه یا رد شبهات، راه را بر هرمنوتیکی ملائم با نگاه سنتی اسلام به مقوله‌ی فهم و تفسیر، باز نماید. با توجه به اصول ثابت و ماهیت مطلق‌گرای دین اسلام و شواهد و قرائن متقن عقلی، نقلی که وجود معانی ثابت در مکتوبات را اثبات می‌دارد؛ نگاه نسبی‌گرایانه‌ی افراطی به فهم معنا در دوره‌ی «مدرن»، و پاره‌‌ای از نظرگا‌‌ه‌های متمایل به آن در دوره‌ی «پسامدرن»، در تعارض کامل با ماهیت ذاتی دین، و منافی حکمت خدا در انزال «متن پیا‌م‌مدار قرآن» و «ارسال رسل» می‌باشد. لذا ابتنای زبان این کتاب، بر اصول غیر صریح و متزلزل تفاهم در این دوره‌ها، منتفی است. از طرفی تعدیل نگاه بر اساس هرمنوتیک مطلق‌گرا و دستورمدار در ادوار کلاسیک، نئوکلاسیک، و حتی پیشاکلاسیک، تنها مسیر دست‌یابی به هرمنوتیکی متناسب با کتاب قرآن است. گرچه تفاوت‌های ویژ‌ه‌ی کتاب قرآن با دیگر کتب، لزوم پایه‌گذاری «هرمنوتیکی خاص و متناسب با این کتاب» را می‌طلبد.