جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شهر قزوین پس ا ز تشکیل دولت صفوی اهمیت ویژه و منحصر به فردی یافت و به سرعت مراحل رشد و ترقی خود را در زمان شاه طهماسب اول طی کرد. این شهر در وهله نخست مرکز تجمع گروه ها و اقوام مختلفی شد که پس از پایتخت شدن راهی این شهر شدند. همچنین مرکزیت سیاسی این شهر اهمیت مذهبی و تجاری قابل توجهی بدان بخشید. در این دوران ساخت بناها و مساجد جلوه جدیدی به فضای این شهر بخشید، اما دیری نپایید که باانتقال پایتخت به اصفهان همین شهر پر جمعیت و پر جنب و جوش بر اثر نا بسامانی و درهم ریختگی سیاسی و اجتماعی رونق گذشته خود را از دست داد. بررسی چگونگی گسترش شهری و صورت بندی های اجتماعی این شهر با توجه به تنوع قومی مذهبی در این دوران سزاوار پژوهشی جدید است. در این مختصر مسئله جابه جایی اقوام و گروه های مذهبی و کارگزاران دیوانی و پیامدهای آن در کالبد شهری به منزله محور بحث مورد بررسی قرار گرفت.

فرقه اسماعیلیه نزاری به رهبری حسن صباح بنیادگذار ترور در معنی کلاسیک آن است. در تاریخ ایران دهه های میانه دیده نشده که جریانی، از ترور همچون حربه ای راهبردی و هم زمان ساز و کاری دفاعی، به شکلی کاملا سازمان مند در جهت نیل به اهداف خود بهره گیرد. در این پژوهش ترور در فرقه اسماعیلیه با رهیافت کیفی و بر اساس شواهد تاریخی بررسی و با تکیه بر استدلال استقرایی، به تحلیل جامعه شناختی عوامل موثر بر عملکرد این جریان بررسی و شرایط علی و مداخله گر مسبب شکل گیری پدیده ترور در فرقه اسماعیلیه شناسایی شده است. پژوهش حاضر با تمرکز بر نظریه ترغیبات و فشارهای ساختاری اسملسر و با تاکید بر موضوعاتی چون بررسی چرایی تبدیل رفتار جمعی به جنبش اجتماعی و سازوکار بروز آن به شکل جنبشی ارزشگرا، و طرح این نظر که افتراق یافتگی نازل قدرت سیاسی و قدرت دینی، موجب ظهور جنبش اجتماعی با بیان مذهبی می شود، درصدد شناسایی شرایط علی و مداخله گر موثر در ظهور پدیده ترور در این فرقه است. نتیجه آنکه که این دو مولفه در جریان منازعه تاریخی برای تصاحب قدرت، به تولید و بازتولید ترور در فرقه اسماعیله نزاری انجامید.

اگرچه بررسی ریشه های پیدایش انقلاب مشروطه همواره ایده ای جذاب و قابل تامل بوده، اما تاکنون تلاشی جدی برای تبیین نظری انقلاب، دست کم در زبان فارسی، صورت نگرفته است. به همین سبب این مقاله می کوشد علل اجتماعی اقتصادی وقوع انقلاب مشروطه را در چهارچوب نظریه کارکردگرایی چالمرز جانسون تبیین کند.این نظریه مبتنی بر تعادل و هم بستگی اجتماعی است و اعتقاد دارد اگر نظام اجتماعی از حفظ تعادل خود در برابر پدیده ها نوین و شرایط محیطی، که از درون و بیرون آن را تحت تاثیر قرار می دهند، ناتوان باشد؛ دست خوش تزلزل و بحران می شود و راه برای انقلاب و تحول هموار می شود. این عدم تعادل در عهد قاجار، از یک سو در پی مواجهه جامعه و حکومت ایران با غرب و از سوی دیگر، با انجام اصلاحاتی که به تقابل سنت های بومی با ارزش های مدرن انجامید، فراهم آمد و پیرو آن نظم کهن از هم گسیخت و انقلاب مشروطه شکل گرفت.

شاه عباس صفوی بنا بر مقتضیات اجتماعی و سیاسی، در ساختار و کارکرد برخی از مناصب تغییراتی پدیدآورد. منصب دیوان بیگی نیز در نتیجه تحولات، تکامل و توسعه کارکردی یافت و از حالت نظامی به محکمه قضایی عرف تغییر رویه داد و وظایفی چون نظارت بر شکایات عامه مردم از مقامات دولتی، رسیدگی به جرایم و احداث اربعه و... را برای ایجاد نظم در ساختار اجتماع و کسب رضایت عامه مردم برعهده گرفت. اما نوسانات بعد از شاه عباس اول کارکرد آن را تضعیف کرد. مقاله حاضر با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر داده های موجود در منابع، ضمن بررسی دلایل شکل گیری منصب دیوان بیگی در منظومه قضایی صفویان، در صدد پاسخگویی به این پرسش هاست که دیوان بیگی در ساختار اداری و قضایی صفویان چه وظایفی برعهده داشته؟ و چه عواملی سبب تضعیف کارکرد و موقعیت آن شد؟. نتیجه آنکه، دیوان بیگی به علت توسعه دامنه اختیارات و وظایف، نقش مهمی در ایجاد امنیت اجتماعی و قضایی داشت، ولی در دوران اخلاف شاه عباس، تضعیف اقتدار شاهان صفوی، تخطی از قوانین حقوقی، غلبه گرجیان بر دیوان بیگی، ناسازگاری با مقامات روحانی و دیوانی و غیره سبب انحطاط آن شد که در نتیجه آن، ساختار اجتماعی و قضایی حکومت صفویه تضعیف و زمینه نارضایتی اجتماعی سیاسی مردم از جمله اقلیت های مذهبی را ایجاد شد.

خراسان، از مناطق مرزی و مسیرهای ارتباطی مهم و درعین حال از کانون های بااهمیت سیاسی و تمدنی ایران، شاهد تحولات تاریخی بسیاری بوده است. از دوره های مهم در این تحولات، دوران حمله مغول به ایران و عصر حکومت ایلخانان بود. از پیامدهای مهم هجوم و سلطه مغولان در این بخش از ایران، تغییرات گسترده جمعیتی است که آثار آن تا عصر حاضر نیز کمابیش باقی مانده است. علاوه بر کشته شدن ده ها هزار نفر از مردم خراسان طی حملات مغول، عده زیادی از آنان نیز به دلایل و اشکال گوناگون راهی مناطق دیگر ایران و سایر سرزمین ها شدند. علاوه بر مهاجرت های اجباری به عللی چون گریز از کشتار و ویران گری مغولان، عده ای نیز بر اثر ضرورت های سیاسی نظامی، علمی فرهنگی، و یا به علل شخصی خراسان را ترک کردند. از دیگر سو، گروه ها و افراد جدیدی هم چون گروه های ترک مغول وارد این منطقه شدند. در منابع و تحقیقات به دست آمده با دیدگاهی فاجعه انگار به مواردی چون کشتارها در جریان نخستین حملات مغول اشاره شده، اما درباره ابعاد، اشکال، و جزئیات آن ها توضیح چندانی عرضه نشده است. هم چنین به جنبه دیگر موضوع یعنی بازگشت گروه هایی از گریختگان و نیز ورود گروه های تازه وارد کم تر توجه شده است. بدین ترتیب، مسئله اساسی این مقاله عرضه تصویری دقیق و همه جانبه از تغییرات جمعیتی خراسان اعم از کاهش و مهاجرت اهالی و ورود گروه های دیگر به خراسان در دوره مورد بحث است.

تهیدستان شهری شامل گروه های متعددی مانند لوطیان، مزدوران شهری، دست فروشان، حاشیه نشینان شهری و... بودند. با شروع انقلاب مشروطه، بیشتر این اقشار به امید رهایی از فقر و فشارهای اقتصادی به انقلابیون پیوستند. اما، در پی ایجاد مشکلاتی نظیر افزایش قیمت اجناس از تحقق آمال خود در حکومت مشروطه ناامید شدند و از آنجا که تحت نفوذ نخبگان جامعه بودند، با شکل گیری دو گروه مشروطه خواهان و سلطنت طلبان، لوطیان و جهال در هر دو جبهه حضور یافتند. برخی با توجه به خصلت اجتماعی خود، در خدمت گروه های مخالف قرارگرفته و به غارت و چپاول اموال مردم پرداخته و به دستور دربار به قتل و ایجاد آشوب دست می زدند. سایر تهیدستان شهری از جهت فقر و اینکه در حوادث مشروطه تحت نفوذ مخالفان و موافقان مشروطیت قرار گرفتند، به همراه لوطیان و جهال در یک طیف قرارداشتند. در این مقاله، با شیوه تحلیلی و توصیفی، عملکرد تهیدستان، لوطیان و جهال تهران در حوادث مشروطه و اینکه چرا این گروه ها در دو سوی مشروطه خواهان و مخالفان قرارگرفتند و نقش آنان در ایجاد آشوب های اجتماعی و یا در دفاع از مشروطیت چگونه بوده است، و همچنین این موضوع که نخبگان جامعه در تحولات سیاسی چگونه گروه های فرودست و ناآگاه جامعه را به خدمت خود می گیرند، بررسی می شود.

شایعه در همه فرهنگ های بشری وجود دارد و پدیده ای است که بر اساس شنیده ها و زمینه قبلی افکار عمومی شکل می گیرد.بشر در زندگی روزمره خود با دوستان، آشنایان، همکاران، و مانند آن ها شایعات زیادی را می شنود و یا منتشر می سازد. لیکن با توجه به ویژگی های فرهنگی و اجتماعی هر جامعه برخی شایعات زمینه مناسبی برای نقل و انتشار می یابد.این نوشتار در دو بخش تنظیم شده است. در بخش اول ساختار شایعه به لحاظ اجتماعی بررسی می شود، به این ترتیب که ابتدا به شایعه و شرایط مناسب در روند شکل گیری و رواج آن از منظر روان شناسی اجتماعی پرداخته شده است و سپس در بخش دوم برخی شایعات رایج در عصر قاجار با توجه به ساختار سیاسی اجتماعی ایران در آن عصر مورد ارزیابی قرار گرفته و در این رهگذر نقش برخی از عاملان ثبت و انتشار شایعه روشن می شود.

زندان یکی از نهادهای کهن در جامعه بشری است که از آن برای حبس مجرمان بهره گرفته می شود. در دوران پیشامدرن این مجازات کمتر استفاده می شد و بیشتر مجازات های جسمی کاربرد داشت. با گسست در ساختارها، اعم از ساختارهای فکری و فیزیکی، کنش های زندان نیز دگرگون شد. در فضای نوظهور، زندانیان واجد حقوقی می شدند که حتی حکومت دیکتاتوری پهلوی اول نیز نمی توانست تمامی آنها را نادیده بگیرد. حق زندانیان در صرف غذا یکی از این حقوق بود.مساله مقاله حاضر این است که از آن جایی که زندانیان در سیاه چال های پیشین برای دریافت اندکی غذا به هر اقدامی دست می زدند که از گرسنگی تلف نشوند، چرا برخی مواقع در زندان نوین، که معمولا به زندانیان غذا داده می شود، آنها از غذا خوردن اجتناب می ورزند و در این راه تا نزدیکی مرگ هم پیش می روند به گونه ای که، زندان ناگزیر می شود از طریق قوه قهریه به آنان غذا بخوراند؟در مقاله حاضر تکوین و تداوم کنشی تحت عنوان «اعتصاب غذا» در زندان بررسی می شود و با بهره گیری از نظریه «ساخت یابی» آنتونی گیدنز این نتیجه گرفته می شود که خلق چنین کنشی در زندان مولود تحول در ساختار حقوقی و فیزیکی نهاد زندان است. با تحول صورت گرفته، کنش گران صحنه زندان به افرادی متفاوت با قبل تبدیل می شوند و با شان کنش گری نوین و نیز ساختار نوین زندان تمهیدات لازم برای اعتصاب غذا فراهم می شود. برای سامان چنین کنشی تشریک مساعی و آگاهی زندانیان الزامی بود و چنین خصیصه ای را فقط زندانیان سیاسی به ویژه کمونیست ها داشتند از این رو، اعتصاب غذا کنشی سیاسی و عمدتا اشتراکی و خاص زندانیان سیاسی محسوب می شد.

ترخان لغتی ترکی به معنای آزاده معاف از انجام خدمات یا مصون از مجازات و مرتبه ای شناخته شده در میان ترکان و مغولان بوده است.چنان که چنگیزخان به دو نفر که در موقعیتی بسیار حساس و خطرناک به او کمک کرده بودند، چنین مرتبه ای داد. نه تنها منابع ایرانی تاریخ مغول به این رخداد توجهی خاص نشان داده اند، بلکه بعدها چنین مرتبه ای به وسیله دولت مغول در ایران (ایلخانان) نیز برقرار شد. از آن جا که در مناسبات حقوقی و مدنی جامعه ایرانی چنین پدیده ای سابقه نداشت، در قدم اول حضور ترخان هایی از مغولان در ایران، عاملی جالب توجه برای ثبت در تاریخ دانسته شده است. اما طی تحولاتی که در ایران عصر ایلخانی پدید آمد، مرتبه ترخانی برای مصونیت از مجازات در جرائم مربوط به دربار و دیوان و سرانجام برای کسب معافیت مالیاتی کاربرد یافت.

این مقاله به موضوع فاضلاب شهری و تاثیرات آن در زندگی اجتماعی مردم شهر اصفهان می پردازد. قرن ها فاضلاب شهری منبع خوبی برای غنی کردن زمین های کشاورزی بود. اگرچه جمع آوری و حمل و نقل آن مایه برهم زدن بهداشت شهر و آسایش شهرنشینان می شد و اعتراض شهریان را برمی انگیخت. در عصر جدید، نگاه به فاضلاب شهری تغییر کرد. دیگر پس ماند آلوده ای است که باید هرچه بی سروصداتر از محیط شهر خارج شود.مقاله حاضر این دو رویکرد متفاوت درباره فاضلاب شهری اصفهان را از یک قرن و نیم پیش تاکنون بررسی می کند و سرانجام به کمک فناوری جدید اگوی شهری به حل این معضل دیرپا می رسد. هم چنین بیان می کند که چگونه هم زمان با این فرایند و مرتبط با آن آب لوله کشی شهر اصفهان نیز به سامان رسید. سوال مقاله آن است که بشر طی قرن ها با پس ماند خود چه می کرد و به ویژه اهالی اصفهان در این زمینه چه تدابیری اندیشیدند.مقاله بر این فرض استوار است که هرچه مدرنیسم امر مهم بهداشت را برای مردم شهرنشین مهم تر کرد، تلاش برای حل معضلات دیرپای بهداشتی سریع تر شد. روش این مقاله توصیفی تحلیلی است و بر اسناد کتاب خانه ای تکیه دارد.